Bądź wrażliwy na innych, walcz z dyskryminacją!

Jak możemy rozwijać swoją wrażliwość i empatię w stosunku do osób, które różnią się od nas i często cierpią z powodu dyskryminacji.

—Autorka: Wiola Borowiec—
→ więcej o Wioli →

Różnorodność (diversity)

Termin różnorodność tłumaczony z angielskiego: diversity opisuje zróżnicowanie ludzi pod względem:

• płci, 
• tożsamości seksualnej,
• orientacji seksualnej,
• przynależności rasowej,
• przynależności narodowej i etnicznej,
• wyznania religijnego,
• niepełnosprawności,
• stanu zdrowia,
• wieku,
• a także wszelkich innych czynników, które mogą prowadzić do dyskryminacji jednostek.

Dyskryminacja ma wiele odmian

Jest wiele odmian dyskryminacji, jak chociażby jawna –  wyrażana wprost i ukryta – gdy ktoś zostaje niesprawiedliwie potraktowany pod przykrywką jakiegoś innego powodu. Dzisiejszy tekst chciałabym jednak poświęcić nie dyskryminacji, a temu jak możemy jej przeciwdziałać. Jak uwrażliwiać się na tematy różnorodności oraz w jaki sposób możemy wspierać pacjentów, którzy mogą doświadczać dyskryminacji lub być w grupie, która jest na to narażona. 

Dlaczego uwrażliwiać się na różnorodność?

Słowem wstępu chciałabym przytoczyć cytat pochodzący z książki „Learning about Mental Health Practice”:

Model AVUDCI, 4 sposoby na uwrażliwianie się

Model AVUDCI

Będę wykorzystywać model AVUDCI (Trivedi, 2008). Opisuje on 4 zagadnienia:

1. Acknowledging, czyli przyjmowanie do wiadomości /przyznawanie,  że różnorodność istnieje. Pozwala zwiększać świadomość i wiedzę o różnorodności.
2. Valuing, czyli cenienie różnorodności. Pozwala zwiększać naszą wrażliwość i zrozumienie dla różnorodności.
3. Using Diversity, czyli wykorzystywanie różnorodności w pozytywny sposób i wdrażanie metod, które będą na to pozwalać. Dzięki temu zwiększamy kompetencje nasze i innych. 
4. Challenging Inequalities, czyli stawianie wyzwań nierównościom wynikających z różnorodności. Jest trzonem praktyki antydyskryminacyjnej. 

Acknowledging diversity – przyznawanie,  że różnorodność istnieje 

Wszyscy mamy tendencję do skupiania się na podobieństwach.  Bardziej lubimy też ludzi, którzy są do nas podobni. Z tego powodu, możemy być niechętni, aby zauważać różnorodność i o niej rozmawiać. To naturalne, że możemy się czuć wtedy trochę zdenerwowani, bo w jakiś sposób jest to po pierwsze nowe i nieznane, po drugie zagraża naszym relacjom opartym na zasadzie podobieństwa. 

Różnice a tożsamość

Każdy z nas składa się z takich małych rzeczy, które odróżniają nas od innych. Dzięki nim budujemy swoją tożsamość i mają wpływ na to, gdzie widzimy swoje miejsce w świecie. Zauważanie różnic, jest więc niezbędne dla naszego poczucia Ja. 

Ale ja wszystkich traktuję równo!

Chciałabym przywołać w tym miejscu wypowiedź, którą usłyszałam na webinarze z Shelly Harrell. Może być tak, że wedle naszych poglądów wszyscy ludzie powinni być traktowani jako równi. My osobiście możemy nie widzieć w naszym rozmówcy osoby o innym kolorze skóry czy osoby o innej tożsamości seksualne. Możemy widzieć w nim po prostu drugiego człowieka.

Jednak nie zauważając, że tak jest, nie pytając jakie jest to doświadczenie dla drugiej osoby, to tak jakbyśmy nie dostrzegali tej osoby w pełni, zabierali jej niejako część jej tożsamości. 

Brak poruszania tematu nie jest rozwiązaniem

Nie mówiąc o problemie nie sprawiamy, że magicznie on znika. Wręcz przeciwnie, powodujemy, że marginalizacja, alienacja i dyskryminacja się zwiększa. Osoby mogą czuć, że ich poglądy czy wartości nie są zgodne z normą, co prowadzi do wykluczenia. Bojąc się tego, że  powiemy coś nie tak, czy że kogoś urazimy zamykamy sobie też możliwość, żeby powiedzieć lub zrobić coś dobrze. 

Wniosek jest więc taki, żeby poruszać tematy związane z różnorodnością i dyskryminacją. Oczywiście starając się być wrażliwym, przyjmując, że możemy się mylić, coś błędnie interpretować i rozumieć. A więc po pierwsze rozmawiamy. Po drugie pytamy osobę jakie to jest dla niej, jak to postrzega. Przyjmujemy otwartą i ciekawą postawę. A takie nastawienie ćwiczymy np. poprzez praktykowanie uważności (obserwowanie, opisywanie, nie ocenianie).

Ćwiczenie uważnego obserwowania i opisywania

Ćwiczenie: Znajdź sobie partnera, przyjrzyj mu się i zanotuj wszystkie różnice, które dostrzegasz, nie tylko te oczywiste jak np. kolor oczu. Potem porozmawiaj o tym, co odkryłeś z partnerem. Nie musisz zdradzać, wszystkiego, co spisałeś, tylko to, z czym czujesz się komfortowo. 

Pytania refleksyjne:

• Jakie to było doświadczenie skupiać się i rozmawiać o różnicach?
• Czy były kwestie, o których było trudniej rozmawiać? Czy były momenty, kiedy włączał się cenzor?
• Czy są jakieś kwestie na twojej liście, które sprawiają, że ludzie mogą być gorzej traktowani w społeczeństwie?

Valuing diversity – cenienie różnorodności

Niektóre aspekty wynikające z wielokulturowości jest nam łatwiej przyjąć niż inne. Z wielką chęcią chodzimy np. do restauracji z egzotycznym jedzeniem, próbujemy nowych dań, a nawet próbujemy je potem sami przyrządzać i wprowadzać do naszego jadłospisu. Dużo trudniej jest nam jednak podejść z taką samą otwartością do innych kwestii jak np. tych związanych z wiarą i religią. Cenienie różnorodności i widzenie pozytywów w tym wypadku jest dla nas dużo trudniejsze. 

Starajmy się odkrywać jakie są nasze poglądy i wartości i zastanawiajmy się jaki wpływ mogą one mieć na naszą praktykę jako psychologów czy kontakty z innymi ludźmi. Nie tylko musimy być świadomi swoich poglądów na różne kwestie, ale też jednocześnie nie pozwalać, aby nasze poglądy w jednej kwestii dotyczącej różnorodności danej grupy prowadziły do dewaluacji wszystkich aspektów dotyczących tej grupy. 

Korzyści i wyzwania różnorodnego społeczeństwa

Uczmy się dostrzegać jakie zalety może mieć bardziej zróżnicowane środowisko społeczne, przy jednoczesnej świadomości jakie wyzwania to ze sobą niesie. Tylko poprzez świadomość i mówienie wprost o tych wyzwaniach możemy coś w tym kierunku zrobić. 

Przykładowe korzyści:

• Generowanie otwartości poprzez zapewnianie okazji, aby skonfrontować swoje uprzedzenia i podważyć stereotypy o jakiejś grupie społecznej.
• Generowanie wzajemnego szacunku i inter-zależności (żyjąc razem w społeczeństwie wpływamy na siebie wzajemnie).
• Umożliwienie rozwoju i wzrostu poprzez zwiększanie ciekawości i potrzeby, aby lepiej poznawać nasze otoczenie i ludzi, w nim żyjących.
• Zwiększanie naszej elastyczności poprzez styczność z innymi wartościami, normami i poglądami.
  

Przykładowe wyzwania:

• Uczucie dyskomfortu poprzez wchodzenie w nieznane i wychodzenie poza strefę komfortu.
• Konfrontacje i konflikty z powodu nieporozumień, błędnych interpretacji i wniosków.
• Lęk wynikający z poczucia winy, gdy uświadamiamy sobie nierównowagę siły (power relations) i związane z tym problemy z uprzywilejowaniem, dyskryminacją i nierównością. 
• Lęk wynikający z uznania faktu, że stereotypy i uprzedzenia prowadzą do zachowań dyskryminujących lub zachowań protekcjonalnych.

Słowa są ważne!, Zwróćmy uwagę na język!

Najprostszym sposobem jest zacząć od przyglądania się językowi jakiego używamy.  Ma to szczególne znaczenie w przypadku osób zajmujących się zdrowiem psychicznym, gdzie język może wędrować w stronę dewiacji, choroby, odchyłu od normy. 

Staramy się, żeby nasz język był odpowiedni, pozytywny i inkluzywny.  A więc dostosowujemy język do swojego rozmówcy i nie używamy wyrażeń i slangu, które mogą mieć negatywne konotacje (powiązane z dyskryminacją). Bardzo często w naszym języku istnieją wyrażania, które znalazły się tam z uwagi na pewną historię i mają pewien określony wydźwięk, a my możemy je używać bez zastanowienia.

Zakazane słowa

W tym miejscu świadomie decyduje się nie podawać przykładów, ale proszę o chwilę refleksji czy być może w Waszym słowniku albo słowniku Waszych bliskich nie znajdują się słowa, do których przywykliście i wydają się zupełnie normalne, a niosą ze sobą negatywny wydźwięk dla pewnych grup religijnych, osób o pewnym kolorze skóry czy o określonej orientacji seksualnej. 

Tworzenie inkluzywnego języka

A więc w jaki sposób mamy tworzyć bardziej dostosowany, pozytywny i inkluzywny język? Po pierwsze staramy się nie używać newralgicznych wyrażeń, po drugie rezygnujemy z prostych etykiet i staramy się zrozumieć i opisać kontekst w jakim zachowanie zaistniało i jego przyczynę.

Taka tam atencjuszka

A więc zamiast mówić o kobiecie, że jest atencjuszką /poszukuje uwagi, możemy zauważyć, że takie zachowanie może być jedną z metod radzenia sobie. Zachowanie które rozwinęło się w kontekście wielu nadużyć jakich ta osoba doświadczyła w swojej historii życia. Możemy też zauważyć, że być może kobieta próbuje zaspokoić swoje potrzeby i czuje, że musi to robić w sposób bardziej dyrektywny, bo jej głos nie zostałby wysłuchany, gdyby po prostu o coś zapytała lub poprosiła. 

Bardzo skryty ten mój przyjaciel gej

Zamiast mówić o naszym znajomym geju, że jest skryty, możemy spróbować spojrzeć na to z innej perspektywy. Może stara się chronić swoją prywatność, co wynika z poprzednich negatywnych doświadczeń, gdy był wylewny. Być może nie ufa nam jeszcze na tyle, żeby się wszystkim dzielić, nasza relacja wciąż się rozwija. 

Kompletny brak wglądu

Zamiast mówić, że komuś brakuje wglądu, wypowiadając się o osobie z niższej klasy społecznej o niższym wykształceniu, możemy zwrócić uwagę, że po prostu widzi tą  kwestię inaczej od nas i nie zgadza się z naszą interpretacją. Osoba ta rozwinęła swoje własne rozumienie na podstawie wydarzeń ze swojego życia i chce się nimi z nami podzielić. 

Ćwiczenie: Opisujemy i nie oceniamy

Ćwiczenie: spróbuj znaleźć wyjaśnienie i wykazać zrozumienie dla poniższych zachowań i opisz to w podobny sposób, zamiast używać oceniających słów:

• kontrolująca (o starszej kobiecie),
• paranoik (o czarnoskórym mężczyźnie). 

Nie zawsze smaczne “żarty”

Jak już jesteśmy przy języku chciałabym poruszyć jeszcze temat żartów. Bądźmy z nimi ostrożni. Żarty i poczucie humoru są zależne od kultury w której żyjemy. To, co jest zrozumiałe i bawi jedną grupę, wcale nie musi być zrozumiałe  dla innej grupy i może być opacznie zrozumiane. Nie twierdzę, że nie można nigdy żartować, po prostu wyrabiamy w sobie wrażliwość na kontekst, w którym jesteśmy oraz, że są pewne tematy, z których żartowanie jest nie na miejscu albo może zostać źle odebrane. 

Using diversity – wykorzystywanie różnorodności w pozytywny sposób

Tak naprawdę każdy z nas wykorzystuje obszary związane z różnorodnością na co dzień i czerpie z tego.

Mogę wykorzystywać swój młody wiek jako motywator (porównując się do doświadczonych kolegów), aby brać udział w wielu konferencjach, szkoleniach i czytać książki i w ten sposób będę podnosić swoje kompetencje zawodowe i zdobywać doświadczenie. 

Nie jesteś samotną wyspą

Jest kilka obszarów, nad którymi musimy pracować, aby pozytywnie wykorzystywać różnorodność wokół nas:

• Przenieść nacisk z całkowitej niezależności i zacząć doceniać inter-zależność z innymi ludźmi i sieciami społecznymi, w których żyjemy (interdependence- globalna współzależność od siebie ludzi jako społeczeństwa).
• Okazywać sobie nawzajem szacunek w sprawach wartości, zachowań i doświadczeń, które są inne od naszych osobistych i nie muszą wydawać nam się wartościowe, atrakcyjne, czy zrozumiałe. 
• Budować sieci społeczne i sprzymierzeńców, aby razem budować pozytywne zmiany społeczne.

Co to znaczy równo 

Bierzemy tu pod uwagę, że kiedy mówimy o traktowaniu innych równo i sprawiedliwie (equality) nie mamy na myśli, żeby traktować każdego identycznie, ale aby starać się zapewnić wszystkim podobne szanse. Czasem wiąże się to z udzielaniem większej ilości wsparcia pewnym osobom i grupom społecznym (equity). 

Przykład – myśląc o projekcie dla społeczności lokalnej zadam sobie trud, żeby dotrzeć do reprezentantów mniejszości, aby zadbać o różnorodne potrzeby.

Ćwiczenie: moja różnorodność

Ćwiczenie: Zastanów się w jaki sposób ty wykorzystujesz na co dzień różnorodność w swoim otoczeniu? Możesz wziąć pod uwagę kierunki – rozwój współzależności (inter-dependence), nauka czegoś nowego, nowe doświadczenie itp. Jaki ma to wpływ na ciebie i innych ludzi?

Czy rozpoznajesz jakieś inne sytuacje, gdzie mógłbyś wykorzystać różnorodność w pozytywny sposób? 

Challenging inequalities, czyli stawianie wyzwań nierówności wynikających z różnorodności.

Stoją przed nami następujące zadania:

• Przyznawanie, że nierówności społeczne mogą powodować osobiste, kulturowe i instytucjonalne akty dyskryminacji, co tworzy i utrzymuje pewne osoby w pozycji uprzywilejowanej, a inne w pozycji poszkodowanej. 
• Rozpoznawanie, jak rozkład sił determinuje nierówności społeczne, ale może też im przeciwdziałać. 
• Branie odpowiedzialności za zauważanie w jaki sposób używamy własnej władzy i wykorzystywanie jej do pozytywnych antydyskryminacyjnych zachowań.
• Wspólna praca społeczna, polityczna i zawodowa mająca na celu eliminowanie wszelkich form dyskryminacji.
  

Ćwiczenie: dyskryminacja

Ćwiczenie: Pomyśl o sytuacji, kiedy byłeś świadkiem jakiejś sytuacji związanej z dyskryminacją, albo kiedy myślałeś, aby zrobić coś, aby zmniejszyć jakiś obszar powiązany z dyskryminacją w twoim otoczeniu.

• Co chciałeś zrobić? Jak się rzeczywiście zachowałeś?
• Jeśli taka sytuacja miałaby miejsce, jakbyś się wtedy zachował? Co zrobiłbyś inaczej?

Refleksyjność 

Jak wielokrotnie podkreślałam w tym artykule refleksyjna praktyka jest bardzo ważna. Znajdujmy nasze braki w wiedzy i edukujmy się w nich. Odnajdujmy obszary, w których zauważamy, że nasze zachowanie może prowadzić do dyskryminacji albo w których jesteśmy przy władzy i również się wokół tego edukujmy i zastanawiajmy jak możemy zmienić tę sytuację na przyszłość. 

Dyskryminacja i problemy psychiczne 

Jak wiemy dyskryminacja może być predyktorem problemów psychicznych w życiu. Po pierwsze  ma bezpośredni wpływ, gdy jednostki są narażone na więcej trudnych doświadczeń. Po drugie dyskryminacja wiąże się z czynnikami, takimi jak:

• niższe zarobki,
• trudności ze znalezieniem zatrudnienia,
• gorsze warunki pracy,
• które wpływają na jakość życia i są predyktorami gorszego zdrowia (Pilgrim, 2008). 

Odpowiedzi na doświadczaną dyskryminację

Reakcje na dyskryminację mogą być różne w zależności od tego jak ważny dany aspekt różnorodności jest dla naszej tożsamości:

Jestem Feministką

Odpowiedź zwrotna – gdy osoba uważa, że jej różnorodność jest znamienną częścią tego, jak postrzega własne Ja. Tutaj podejmowane są działania natychmiastowo w odpowiedzi na sytuacje, radzenie sobie na bieżąco z negatywnymi konsekwencjami dyskryminacji oraz często zwiększanie świadomości społecznej. Np. jestem feministką, wprost mówię o swoich poglądach, reaguje, gdy widzę jakiś przykład dyskryminacji, chodzę na strajki kobiet itp. 

Jestem Feministką wśród przyjaciół

Akceptująca odpowiedź – gdy jednostka chce podtrzymać swoją różnorodność, aby zachować poczucie Ja, ale nie ma na tyle pewności siebie, aby prezentować się w ten sposób przed szerszą publiką, gdzie nie ma pewności, czy nie zostanie wykluczona. Najczęściej taka osoba rozkwita w otoczeniu odpowiednich grup społecznych, gdzie może być w pełni sobą.

Np. mam feministyczne poglądy, ale nie wyrażam ich przy każdej okazji, np. powstrzymuje się przed nimi w pracy. Chętnie natomiast dyskutuje o tym ze swoimi znajomymi. 

Bywam Feministką i nie feministką

Adaptacyjna odpowiedź – przyjęcie bardziej pragmatycznego stanowiska i modyfikacja własnego zachowania tak, aby zwiększyć szansę przynależności społecznej. Taka osoba może żonglować tym jak ukazuje się innym, ukrywając lub umniejszając swojej odmienności, ale zachowuje je we własnej grupie, gdzie mogę uzyskać uprawomocnienie i wzmocnienie dla tych cech.

Np. pomimo, że mam feministyczne poglądy, nie będę ich publicznie wyrażać, w pracy będę znosić seksistowskie komentarze (a nawet podobnie “żartować”) i przynosić kawę pomimo, że to poniżej moich kompetencji (złoszcząc się w duchu). Dopiero w gronie bliskich przyjaciół będę żalić się jakim strasznych szowinistą jest mój szef. 

Weźcie te feministki, durne jakieś

Asymilacyjna odpowiedź – może się zdarzyć, że z jakiś powodów poczucie Ja jest słabsze. Jednostka może wtedy dojść do wniosku (świadomego lub nie), że jeśli jej różnorodność wiąże się z wykluczeniem społecznym, to należy ukryć lub umniejszać te cechy, aby przystosować się do życia w środowisku, gdzie równe traktowanie nie występuje.

Np. godzę się na nierówne traktowanie w pracy. Mam niższe i gorzej płatne stanowisko w stosunku do moich kompetencji;  usługuję bez wytchnienia mężowi w życiu prywatnym, mam przekonanie, że nie zasługuję na nic lepszego, jako kobieta jestem przecież słabsza i dlatego znam swoje miejsce.

Niestety ta odpowiedź nosi za sobą ogromne ryzyko utraty tożsamości, wielkiego poczucia winy za bycie, tym kim się jest, poczucie bezradności i wielkiej podatności na zranienie, negatywnego obrazu siebie, depresji oraz szkodliwych zachowań. 

Ćwiczenie: inna perspektywa

Ćwiczenie: przybieranie perspektywy. 

Zastanów się jakbyś się czuł w danym miejscu czy sytuacji, gdybyś cenił w sobie jakiś aspekt związany z różnorodnością.
Np. jak mogłabym się poczuć słysząc taki komentarz będąc osobą czarnoskórą?

Tolerancje nie równa się aprobata 

Chciałam na koniec dodać, że zdaję sobie sprawę, że nie dla każdego tworzenie bardziej otwartego i tolerancyjnego społeczeństwa będzie priorytetową wartością. Zauważmy, że używamy słowa tolerancja. Tolerowanie to nie to samo co aprobata – nie oznacza, że się z czymś zgadzamy, czy lubimy coś. Żyjmy po swojemu i dajmy też żyć innym. Traktujmy innych tak jakbyśmy sami chcieli być traktowani. 

Nie muszę rozumieć, żeby być empatycznym

Po drugie mówię o tym, jak ważne jest uwrażliwienie się na tematy związane z różnorodnością. To normalne będąc w większości czy na pozycji uprzywilejowanej, że nie będziemy w pełni rozumieć czy pojmować jak doświadczają życia w świecie ludzie, którzy być może różnią się od nas pod pewnym względem.

Jako kobieta nigdy w pełni nie pojmęjak to jest być mężczyzną. Jako osoba biała mogę nigdy nie zrozumieć w pełni jak to jest kroczyć przez świat mając inny odcień skóry. Jako osoba heteroseksualna mogą nigdy nie doświadczyć tego, w jaki sposób traktowane są osoby, które darzą miłością osoby tej samej płci. Mogę jednak wykazać się empatią, otwartością i ciekawością i dowiadywać się jak to jest. 

Historia ma znaczenie a każde zachowanie swoją przyczynę

A dlaczego ten temat wymaga tak długiej dyskusji? Jak wiemy z badań naukowych różnice między ludźmi są czymś naturalnym i nie sprawiają, że ktoś jest lepszy czy bardziej wartościowy, a inny gorszy i nie wartościowy. W świetle nauki takie oceny są niezasadne. To tak samo jakbyśmy wnioskowali, że ktoś jest lepszy lub gorszy ze względu na kolor ich oczu. Jednak przez lata i dzieje historii ludzie byli w ten sposób oceniani i kategoryzowani. Czy tego chcemy czy nie, nasza przeszłość i historia mają na nas wpływ. 

Kolektywna trauma społeczna 

W kontekście różnorodności mówi się czasem o pojęciu kolektywnej traumy (Hirschberger, 2018). Z uwagi na historię, pewne grupy społeczne cały czas żyją z konsekwencjami tej przeszłości i wpływa to znacząco na jakość ich życia. Przykłady: osobie czarnoskórej trudniej jest dostać kredyt, wciąż może zostać bezprawnie zatrzymana czy gorzej potraktowana przez policje. Wiele z tych problemów zostało poruszane podczas akcji społecznych związanych z Black Lives Matter. Jako inny przykład można podać niedawne wydarzenia w Polsce i strajki kobiet związane z zakazem aborcji, gdy kobiety po raz kolejny wychodzą na ulicę walczyć o swoje prawa.

Przewrażliwiony czy uwrażliwiony 

Łatwo jest powiedzieć, że ktoś jest przewrażliwiony. Pamiętajmy jednak, że każde zachowanie ma swoją przyczynę. Odwróćmy sytuacje – jak często to wy zastanawiacie się, co zrobić, aby inni nie byli „przewrażliwieni”?

Manifest dbania o różnorodność

• Rozmawiajmy, dyskutujmy, poruszajmy tematy związane z różnorodnością i dyskryminacją.
• Bądźmy delikatni i życzliwi, nie bójmy się adresować treści związanych z różnorodnością i pytać innych jak ich doświadczają.
• Pamiętajmy, że to, co odróżnia nas od innych bywa ważną częścią naszego Ja.
• Miejmy swoje zdanie i pozwólmy mieć odrębne zdanie innym.
• Odkrywajmy na jakie tematy jest na łatwiej rozmawiać, edukujmy się w tych, przy których włącza się wewnętrzny cenzor.
• Bądźmy świadomi własnych przekonań i wartości i tego, jak mogą wpływać na naszą pracę.
• Bierzmy pod uwagę korzyści płynące z różnorodności, ale też związane z nią wyzwania.
• Używany dostosowanego, pozytywnego i inkluzywnego języka.
• Zastanawiamy się nad kontekstem wystąpienia zachowania oraz poprzednimi doświadczeniami jednostki i bierzemy je pod uwagę przy opisie tego, co dzieje się z osobą, zamiast używać osądów jako skrótów umysłowych.
• Zastanówmy się, czy nie używamy bezmyślnie słów o negatywnym wydźwięku dla pewnych grup społecznych.
• Bądźmy ostrożni z żartami.
• Pytajmy innych  „Jak chcesz, żeby się do Ciebie zwracać?”.
• Szukamy sposobów, w jaki sposób możemy doceniać inter-zależność, okazywanie szacunku i budowanie wspierającej społeczności.
• Zwracajmy uwagę na podział sił i władzę  w relacji.
• Zwracajmy uwagę na dyskryminację uprzywilejowanie.
• Zwracajmy uwagę na swój własny udział w takich działaniach i jak możemy to zmieniać w przyszłości.
• Uczmy się przybierać perspektywę innych osób.
• Poszukujmy przyczyn zachowań innych, patrzmy na to również w szerszej perspektywie historii oddziałującej na pewne grupy społeczne.

⇒skrypt ćwiczeń z grupą na tematy dyskryminacyjne⇒

⇒Przeciw dyskryminacji- Poradnik RPO⇒

Bibliografia:
Hirschberger, G. (2018). Collective trauma and the social construction of meaning. Frontiers in psychology, 9, 1441.
Pilgrim, D. (2008). Challenging inequality. Learning about Mental Health Practice, 105.
Trivedi, P. (2008). Respecting diversity through acknowledging, valuing and using diversity and challenging inequalities (AVUDCI). Learning about Mental Health Practice, 53.