Stalking, typy stalkerów, konsekwencje dla ofiary, pomoc

—Autorka: Magdalena Lasek-

Niekończące się wiadomości i telefony, przesyłane prezenty, ciągłe przypadkowe spotkania. Kiedy kończy się normalna relacja, a zaczyna prześladowanie?

Kiedy w 2006 roku w Polsce został nagłośniony w mediach pierwszy przypadek stalkingu nikt nie mógł w to uwierzyć.Pacjent zakochany w swojej dentystce – taka sytuacja mogła kojarzyć się głównie ze scenariuszem komedii romantycznej a nie początkiem horroru.

Czym jest stalking?

Zacznijmy więc od tego, czym jest stalking?

W związku z tym, że w Polsce występuje brak jednolitej, ustawowej definicji stalkingu, a definicje przyjęte w innych krajach różnią się między sobą, posłużę się więc definicją zaproponowaną przez Justynę Skarżyńską-Sernaglia:

„Stalking jest to powtarzające się uporczywe nękanie poprzez rozmaite formy naruszenia wolności osobistej i prywatności drugiej osoby, wywołujące u prześladowanego niepokój, skrępowanie, dyskomfort fizyczny i psychiczny, szereg dolegliwości zdrowotnych – fizycznych i psychicznych, trudności w kontaktach interpersonalnych i uzasadnione obawy o własne bezpieczeństwo. Stalking stanowią: natrętne fizyczne lub wirtualne kontaktowanie się osobą, która sobie tego kontaktu na życzy, komunikowanie się z nią wbrew jej woli poprzez uporczywe nękanie telefonami, zadręczanie wiadomościami sms, bądź e-mail, obserwowanie, podglądanie, śledzenie, nachodzenie miejscu zamieszkania lub w pracy, uciążliwe i niemile widziane wręczane bądź wysyłane podarunki lub kwiaty, groźby, zachowania agresywne, niszczenie mienia i rozmaite formy działania na szkodę osoby, która w tym kontekście staje się ofiarą.”

Kim może być prześladowca?

Według badań polskich przeprowadzonych w 2006 roku (J. Skarżyńska) 75% sprawców to mężczyźni poniżej 40 roku życia. Aż w 88% przypadków stalkingu istniała relacja znajomości między ofiarą i napastnikiem, z czego w 58% autorem stalkingu był partner lub była partnerka.

Prześladowanie a zaburzenia psychiczne

Jak piszą Sansone i Sansone (2010) istnieje szereg badań, gdzie próbowano ustalić częstość zaburzeń psychicznych wśród stalkujących. Okazało się że:

wśród najcięższych stalkerów (którzy trafili do więzienia) około 24% miało jakieś zaburzenie osobowości (badania z UK badano 85 osób),
w innych okazało się że wśród 362 osób które trafiły do szpitala psychiatrycznego z wysokim nadzorem 9% przejawiało takie zachowania (spośród nich większość cierpiało z powodu psychoz lub jakiegoś zaburzenia osobowości)

Stalker Psychopata

Stalkerami mogą być osoby, za którymi kryją się różne obrazy kliniczne. Przykładem jednego z nich to psychopatia, ewentualnie zaburzenie osobowości antyspołecznej. Człowiek wtedy nie jest zdolny do empatii, albo odczuwa ją w tak małym stopniu, że nie wpływa na jego zachowanie. Podobnie z poczuciem winy, albo go nie odczuwa, albo w tak małym stopniu, że nie powoduje chęci poprawy.

Niektóre w ten sposób zaburzone jednostki czerpią wręcz przyjemność z dręczenia oraz znęcania się nad ofiarą. Taki człowiek może mówić o miłości albo dawać rady, ale to wszystko jest tylko farsą. To czego on pragnie naprawdę to zadawanie bólu, cierpienia poprzez nękanie i wpływanie na czyjeś życie. Stalker psychopata parkuje swój samochód przed domem osoby nękanej, by ta wpadała w niepokój. Bardzo często działa na granicy prawa, wie, co jest legalne, a co nie.

Stalker Borderline

Kolejny obraz kliniczny, o którym warto wspomnieć to osoby z zaburzeniem z pogranicza osobowości typu borderline. Tam wręcz w kryteriach diagnostycznych mamy:

Rozpaczliwe próby uniknięcia opuszczenia– rzeczywistego lub wyobrażonego (bez prób samobójczych i samouszkodzeń, te są w innym miejscu).
Wzorzec niestabilnych i intensywnych relacji interpersonalnych, które cechuje naprzemian skrajne idealizowanie i dewaluowanie innych.

Logicznym więc wydaje się, że te osoby mogłyby przejawiać takie zachowania. Natomiast na blogu emocje trzymamy się nauki a nie przekonań, więc sprawdźmy jak to jest faktycznie. Niestety badania, które mamy są niedoskonałe, ale innych nie przeprowadzono 🙁

Stalker Borderline, badania naukowe

w badaniach gdzie znaleziono powiązanie stalkingu i borderline, niestety nie badano zaburzeń osobowości współwystępujących z BPD a jak wiemy jest to bardzo ważne. Osoba BPD + cechy histrioniczne, paranoiczne, antyspołeczne będzie się zachowywać zupełnie inaczej niż BPD+ unikająca, czy zależna. Szkoda że tego nie sprawdzono. Częśc z tych badań nawet nie bazuje na diagnozach, tylko opiera się na tym co wydawało się partnerom tych osób.

Partnerzy sami diagnozowali swoich stalkujących ex. Niestety, jak powtarzam do znudzenia mało kto pamięta o innych zaburzeniach osobowości, które zwykle powodują dużo więcej problemów.

badania naukowe na 22 osobach?

W tych kilku, skąpych badaniach wyszło od 4 do 45% stalkerów pośród osób z borderline.
W tych badaniach (Meloy i Boyd, 2003) gdzie wyszło 45% badano dane archiwalne 82 kobiet, przesłane i ocenione przez psychologów lub policjantów; ostatecznie:

BPD szukano u tylko 22 osób bo tylko tam były odpowiednie informacje.
10 z nich oceniono jako spełniające kryteria borderline, a druga połowa miała mieć urojenia.
Tak czy inaczej, rzucanie liczbami 45% na podstawie 10 osób uważam za nieuprawnione.

Więzienny Szpital Psychiatryczny

W badaniach (Mullen i in., 1999) wyszło że wśród 145 stalkujących osób skierowanych do więziennego centrum leczenia psychiatrycznego, większość to:

mężczyźni (79%)
bezrobotni (39%)
nie mieli żadnego związku romantycznego w życiu (52%)
stalkowali: ex partnera (30%), profesjonalistów (23%), osoby z pracy (11%) oraz nieznajomych (14%)
74 miało zaburzenie osobowości, większość z klastera B (narcystyczne, borderline, histrioniczne, antyspołeczne) – nie wiadomo które.
59 cierpiało z powodu psychozy
36 dodatkowo zaburzenia związane z substancjami (25%)
z doświadczenia naszej wieloletniej pracy prawie wyłącznie z osobami z różnymi zaburzeniami osobowości, stalking jest jednak bardziej charakterystyczny w innych niż BPD zaburzeniach, choć faktycznie mieści się w klasterze B: narcystyczne, histrioniczne; ale też paranoiczne (Mullen, 1999)
Naprawdę dobrze byłoby mieć badania które podają faktyczne liczby BPD pośród stalkerów (na dużej grupie osób), bo niestety wciąż rośnie stygmatyzacja tych pacjentów, a uważam, że zupełnie niesłusznie.

BPD nękają łagodniej?

Sansone i Sansone (2010) w swojej analizie konkludują, że wstępnie wydaje się, że osoby z BPD przejawiają mniej natężone nękanie, natomiast osoby które zostały skazane, czy miały kłopoty z prawem częsciej mają inne problemy:

schizofrenia,
urojeniowe,
problemy z substancjami,
czasami zaburzenie afektywne dwubiegunowe.

Nie opuszczaj mnie

Oczywiście, osoby z BPD bardzo mocno przeżywają wszelkie odrzucenie. Często też widzą odrzucenie tam, gdzie go nie ma oraz mają skłonność do hiperbolizacji sytuacji. Mogą czuć wtedy się rozpadają, tracą kontrolę. Kierują nimi inne motywy, czują rozpacz i nie radzą sobie z rozstaniem. Zdarza się że przejawiają podobne zachowania, np. wysyłają mnóstwo wiadomości do osoby nękanej, chodzą gdzieś w pobliżu np. miejsca pracy. Robią różne rozpaczliwe rzeczy.

Stalker Narcystyczny, depresyjny

Inne obrazy kliniczne, z którymi się możemy spotkać w stalkingu to: narcystyczne zaburzenia osobowości, zaburzenia zachowania typowe dla depresji, a także zaburzenia adaptacji. U tych osób na prześladowanie ofiar mogą wpływać rozmaite czynniki psychologiczne, w tym np. strach przed odrzuceniem i chęć utrzymania jak najbliższej więzi z ofiarą, potrzeba bliskości, przekonanie o doznaniu niesprawiedliwości ze strony ofiary, zazdrość oraz pragnienie zemsty.

5 typów Stalkerów

Jednak badacze podkreślają, że wciąż mamy za mało danych żeby powiązać stalking z jakimś konkretnym zaburzeniem psychicznym. Wyróżnili natomiast typy stalkerów, wśród 145 badanych (Mullen, 1999):

odrzuceni (52 z nich), odczuwają miks sprzecznych potrzeb, chęci pogodzenia się ale i zemsty. Poczucie utraty łączy się z frustracją, złością, zazdrością, smutkiem i chęcią zemsty (tutaj było najwięcej osób z zaburzeniami osobowości, choć 10 osób miało zaburzenia urojeniowe.
szukający intymności (49 z nich), szukali bliskości z daną osobą którą uważali za swoją prawdziwą miłość; 27 z nich miało urojenia i wierzyło że ta osoba odwzajemnia uczucie; pozostali po prostu „starali się o drugą osobę” rozumiejąc że wynik jest niepewny. Ich głównym dążeniem było stworzenie relacji, choć niektórzy złościli się na obojętność po drugiej stronie.
niekompetentni (22 z nich), oni doskonale wiedzą że ich uczucia nie są odwzajemnione, dążyli do związku, ale nie uważali (jak poprzednia grupa) że ta osoba jest absolutnie wyjątkowa i tylko z nią mogą stworzyć relację. (wśród nich najczęściej były osobny które już wcześniej stalkowały)
pełen urazy (16 z nich), ci chcieli sprawić by osoba się bała, stresowała, często osoby przypadkowe na których się mścili za przewinienia zupełnie innych osób.
drapieżny/zaborczy (6 z nich), ci czuli przyjemność, którą znajdowali w poczuciu mocy w stalkingu, poznawali swoje ofiary i planowali atak, jeden z nich, który sam zaczął szukać pomocy nawet kupił liny do wiązania, eter, planował porwać stalkowaną osobę.

Poczucie własnej wartości zależne od osoby stalkowanej

Stalker posiada zafałszowane poczucie własnej wartości, które jest silnie uzależnione od osoby, która go porzuciła. Odrzucenie przez obiekt fascynacji powoduje poczucie wstydu i poniżenia, co wpływa na obniżenie się jego samooceny. W celu wyrównania tego odczucia oraz osiągnięcie poprzedniego status quo stara się sprawować kontrolę nad życiem swej ofiary.

Prowadzi to do ciągłego nachodzenia i szukania kontaktu z tą osobą, dzwonienia, składania propozycji, wysyłania smsów, prezentów, aranżowania spotkań. Dalsze kontakty z ukochaną pozwalają na odzyskanie równowagi oraz powrót do poprzedniego poziomu samooceny.

Warto zaznaczyć, że stalker nie zawsze kieruje się względami emocjonalnymi, uczuciowymi, często również jego główna motywacja do kontaktu z ofiarą jest jedynie chęć przeciwstawienia się np. decyzji rozstania, którą podjęła druga strona. Zerwanie relacji powoduje wyidealizowanie związku i pragnienie jego odbudowania.

Dominacja i kontrola

Stalkerzy odczuwają silną potrzebę dominowania nad ofiarą, kontrolowania jej zachowań i zastraszania, gdyż bezsilność i lęk ofiary daje mu poczucie władzy. Manipulowanie najbliższym środowiskiem ofiary mają na celu jej osłabienie poprzez wyizolowanie i brak wsparcia z ich strony. Daje to sprawcy dodatkowe poczucie przewagi i władzy nad ofiarą, którym się karmi.

Kto może być ofiarą?

Ofiarą stalkingu może być każdy! Według badań J. Skarżyńskiej najczęściej ofiarami stalkingu staje się były partner (a ściślej partnerka – najczęściej ofiarami stalkingu są kobiety w wieku poniżej 40 roku życia (64% ofiar)). Nie wyklucza to jednak faktu, że ofiarą stalkingu może również zostać osoba całkiem obca dla prześladowcy, wręcz przypadkowa, w odniesieniu do której stalker stworzył wyimaginowany związek uczuciowy.

Średni okres prześladowania osób to półtora roku (18 miesięcy), dla 81% ofiar okres prześladowania trwał od kilku miesięcy do 2 lat. Najdłuższy okres prześladowania to 8 lat.

Konsekwencje stalkingu

Warto nadmienić , że u 62% ofiar doświadczenie stalkingu wpłynęło negatywnie na ich życie i zdrowie wywołując poczucie zagrożenia, niepokój, zaburzenia psychosomatyczne i problemy w relacjach interpersonalnych (skutki psychiczne i relacyjne), w tym:

zaburzenia niepokoju (ataki paniki, fobie itp.) – u 49% ofiar,
zaburzenia snu, zaburzenia odżywiania itp. – u 22% ofiar,
zmiany lub trudności w kontaktach interpersonalnych – u 57% ofiar.

Niestety tylko 15% ofiar podało, iż fakt prześladowania zgłaszało policji ( występuje brak danych o formie tych zgłoszeń i krokach podjętych przez policję).

Jeżeli jesteś ofiarą stalkingu.

Nawet, jeżeli nie jesteśmy jeszcze pewni, czy to czego doświadczamy to już stalking, czy jeszcze zwykłe przekroczenie dobrych obyczajów i granic, warto podjąć próbę zadbania o swoje bezpieczeństwo. Co możesz zrobić?

Wyraźne określenie granic

Wyraźne określenie granic – Istotne jest, aby prześladowca usłyszał, że nie życzymy sobie kontaktu z nim w żadnej formie. Wyraźny sprzeciw może być rozwiązaniem, jeżeli doświadczamy relatywnie łagodnego przekraczania granic, ale również będzie pomocne, jeżeli cała sytuacje miałaby się przerodzić w nękanie – wtedy stanowcze „nie” jest istotnym elementem w wyciągnięciu konsekwencji prawnych.

Ograniczenie kontaktu

Ograniczenie kontaktu – Ważne jest, żeby unikać kontaktu ze sprawcą wyłącznie do wspomnianego wcześniej sprzeciwu. Kiedy już to zrobimy, warto unikać wdawania się bezsensowe dyskusje. Dobrym rozwiązaniem jest nieodpisywanie na wiadomości, zablokowanie numer telefonu stalkera oraz ograniczenie dostępności do swoich kont na portalach społecznościowych – po prostu odcięcie.

Poinformuj bliskich

Poinformuj bliskich – Mając świadomość jak może być to trudne warto uprzedzić bliskich o tym, że może próbować skontaktować się z nimi ktoś, kto jest stalkerem. Poproś najbliższych, żeby nie odpowiadali na jego zaczepki oraz wiadomości, nie publikowali twoich zdjęć czy informacji o tobie na swoich kantach społecznościowych.

Grupy wsparcia

Grupy wsparcia – Pamiętaj, że nie musisz borykać się z tym w samotności. Jest wiele możliwości wsparcia – grup, fundacji, które warto wykorzystać dbając o swoje bezpieczeństwo. Przykładem jest fundacja Można Inaczej.

Powiadom policję

Powiadom policję – Stalking często bywa bagatelizowany przez środowisko oraz osoby, które nie miały z nim doświadczenia. Bywa również trudny do udowodnienia, ponieważ nie wszystkie zachowania stalkera są niezgodne z prawem. Warto jednak poszczególne epizody nękania zgłaszać na policję. Nawet, jeżeli nie jesteśmy pewni czy to, czego doświadczamy wyczerpuje znamiona stalkingu.

Zabezpiecz dowody

Zabezpiecz dowody – Pamiętaj, że cała sytuacja może ostatecznie znaleźć się na sali sądowej. Dbając o swoje bezpieczeństwo zadbaj również o zebranie dowodów wskazujących na to, że doświadczasz nękania. Zachowaj wiadomości, maile, dokumentację medyczną i nagrania, które mogą świadczyć o stalkingu. Te dowody ułatwią organom ścigania prowadzenie działań mogących cię ochronić.

Wsparcie specjalistów

Wsparcie specjalistów – Nękaniu zwykle towarzyszy poczucie bezradności i zagrożenia. Często uwikłanie w kontakt ze stalkerem utrudnia możliwość obiektywnego spojrzenia na całą sytuację. Dlatego też warto skorzystać ze wsparcia specjalistów. Skontaktuj się z prawnikiem, który wesprze cię w kontakcie z organami ścigania i wymiarem sprawiedliwości, ale również objaśni często zawiłą i niejednoznaczną sytuację. Będąc osobą nękaną, warto również skorzystać ze wsparcia psychologicznego. Koszty psychiczne, które ponosi osoba doświadczająca stalkingu często bywają ogromne. Zmiany w funkcjonowaniu w obszarze osobistym, społecznym, długotrwałe doświadczanie lęku i poczucia zagrożenia, wymagać mogą pomocy terapeuty.

Warsztaty antystalkingowe

Warsztaty antystalkingowe – Jeżeli chcemy poszerzyć naszą wiedzę z tematyki uporczywego nękania warto skorzystać z cyklicznych wydarzeń, w których często biorą udział specjaliści z różnych dziedzin. Możemy tam uzyskać informację jak rozpoznać stalking oraz gdzie możemy szukać pomocy.

Warto nakreślić, że sytuacji wystąpienia stalkingu pomocy psychologicznej potrzebuje zarówno ofiara jak i sprawca. Zadaniem terapii prowadzonej z prześladowanym będzie praca nad przywróceniem poczucia bezpieczeństwa oraz szukanie zasobów własnych, które pozwoliłyby tej osobie w przyszłości efektywnie bronić się przed innymi, którzy chcieliby naruszyć granice jej prywatności.

Pomoc stalkerowi polegać powinna na uświadomieniu problemu, odnalezieniu jego korzeni oraz bieżącej pracy nad relacjami z innymi oraz sytuacjami społecznymi.

Stalking w Polsce

W Polsce niestety nadal za mało mówi się o tym zjawisku. Jeśli pojawiają się w mediach pojawiają się jakieś informacje, to raczej w formie anegdoty o jakimś celebrycie lub poszczególne historie, który miały swój dramatyczny finał. Brak jest poważnej dyskusji społecznej, w której pokazane były zagrożenia, na jakie narażone są ofiary tego przestępstwa. Możliwe, że fakt ten wynika z tego, że bardzo niedawno uznano stalking za przestępstwo zagrożone karą pozbawienia wolności do lat 3.

Jednocześnie należy się spodziewać, że zjawisko to będzie narastać, gdyż stalkerzy mają do dyspozycji nowoczesne technologie ułatwiające im nękanie swych ofiar nie tylko w świecie rzeczywistym, ale i wirtualnym. Nie kończy się to tylko na smsie, bądź telefonie tylko śledzeniu wszystkich kont społecznościowych – facebook, instagram, publikowaniu fałszywych np nagich zdjęć ofiary, pisaniu zjadliwych komentarzy, oczernianiu dobrego imienia danej osoby.

Koniecznym jest przeprowadzenie szeroko zakrojonych badań nad stalkingiem w Polsce i uświadamianie jak szkodliwe jest to zachowanie.

Kobieta z blizną

Szeroko poruszonym ostatnio tematem była książka pt. „Kobieta z blizną” – wywiad rzeka przeprowadzony przez Irenę A. Stanisławską z Katarzyną Dacyszyn, ofiarą stalkingu, która po 10 latach uporczywego nękania została przez stalkera poparzona kwasem siarkowym w budynku sądu, przed salą, w której miała odbyć się rozprawa w sprawie stalkingu. Przestępca został prawomocnie skazany na karę 25 lat pozbawienia wolności za usiłowanie zabójstwa. Jego niedoszła ofiara opisuje swoją trudną historię. Książka pokazuje piekło, z którym musiała zmierzyć się Pani Katarzyna.

Stalking w Polsce wciąż bagatelizowany?

Podsumowując Stalking jest to powtarzające się uporczywe nękanie poprzez rozmaite formy takie jak: ciągłe telefony, bądź wiadomości, śledzenie na portalach społecznościowych, ciągła próba kontaktu, naruszenia wolności osobistej i prywatności drugiej osoby, wywołujące u prześladowanego niepokój, skrępowanie, dyskomfort fizyczny i psychiczny, szereg dolegliwości zdrowotnych – fizycznych i psychicznych. Jeżeli czujemy, że możemy stać się ofiarą stalkingu warto wyznaczać swoje granice, poinformować bliskich o zaistniałej sytuacji, skontaktować się ze specjalistami z obszaru prawa jak i psychologii, skorzystać z dostępnych grup wsparcia lub szkoleń. Stalking w Polsce jest nadal tematem, który należy nagłaśniać. Ze względu na swoją złożoność wiele ofiar nie zgłasza przypadków nękania do organów ścigania.

źródła:

Sansone, R. A., & Sansone, L. A. (2010). Fatal attraction syndrome: stalking behavior and borderline personality.
Paul E. Mullen, Michele Pathçº¯, Rosemary Purcell, and Geoffrey W. Stuart (1999) Study of Stalkers. American Journal of Psychiatry
Meloy, J. R. (1998). The Psychology of Stalking. The Psychology of Stalking,
Zona, M. A., Palarea, R. E., & Lane, J. C. (1998). Psychiatric Diagnosis and the Offender-Victim Typology of Stalking. The Psychology of Stalking,

po polsku:

J. Skarżynska-Sernaglia, Stalking: od miłości do zbrodni – nowe wyzwanie dla psychologii, kryminologii i zespołówinterdyscyplinarnych przeciwdziałających przemocy
J. Skarżyńska-Sernaglia, stalking w Polsce – występowanie i charakterystyka zjawiska
K. Tomaszek, Stalker – psychologiczna charakterystyka sprawców przestępstw „uporczywego nękania”