Narcystyczne zaburzenie osobowości: wielkościowe czy wrażliwe

Naukowcy wyróżnili dwa podtypy zaburzenia osobowości narcystycznej, czyli narcyzm: wrażliwy i wielkościowy; czym się różnią?

Dwa oblicza narcyzmu: wielkościowy i wrażliwy

Izabela Sikorska – więcej o autorce

„To ja, Narcyz się nazywam…”

…tymi słowami rozpoczyna się znany polski utwór. Bohater piosenki jest zapatrzonym w siebie, przekonanym o własnej wyjątkowości, aroganckim i nieczułym mężczyzną. Tak postrzegany współczesny „narcyz” nie cieszy się dobrą opinią. Jego negatywny obraz powielany jest w wielu tekstach piosenek, artykułach pseudonaukowych czy w mediach społecznościowych.
W obecnych czasach zjawisko narcyzmu wydaje się rosnąć w siłę. Narcystyczne cechy przypisuje się już nie tylko jednostkom, lecz także całym grupom społecznym (np. pokoleniu millenialsów).

Kultura Narcystyczna?

W literaturze światowej z końca XX w. przyjęło się wręcz spostrzeżenie, że żyjemy w kulturze narcystycznej: skoncentrowanej na powierzchowności i nieuznającej niepowodzeń.

Czy faktycznie otacza nas aż tylu narcyzów?
Czy patalogiczny narcyzm zawsze objawia się tak samo?
Czym jest narcyzm wielkościowy i wrażliwy oraz jak wpływa na funkcjonowanie jednostki?

Czym jest NPD (Narcissistic Personality Disorder)

Aby odpowiedzieć na te pytania musimy najpierw zrozumieć czym tak naprawdę jest zaburzenie narcystyczne (Narcissistic personality disorder, NPD) i jak się je diagnozuje.
Definicja zaburzenia narcystycznego od lat przysparza problemów w świecie naukowym.

Narcyzm: teorie

Po pierwsze, istnieje wiele koncepcji teoretycznych, które nawiązują do narcyzmu. Na przestrzeni lat narcyzmem nazywano m.in. hipotetyczną naturalną fazę rozwojową we wczesnym dzieciństwie, cechę, typ lub zaburzenie osobowości, a nawet zjawiska socjologiczne.

Narcyz narcyzowi nierówny

Po drugie, osoby narcystyczne często prezentują odmienne style funkcjonowania, co utrudnia wyodrębnienie obiektywnych objawów zaburzenia. W trakcie prac nad ostatnią wersją klasyfikacji zaburzeń psychicznych Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego DSM-5 (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders), część naukowców sugerowała, by ze względu na brak nozologicznej (in. medycznej) spójności całkowicie wykluczyć NPD z klasyfikacji.

Zaburzenie osobowości = cierpienie

Ostatecznie tak się nie stało, podkreślono jednakże, że pewne cechy narcystyczne mogą występować u dobrze funkcjonujących osób oraz towarzyszyć innym zaburzeniom osobowości. O zaburzeniu NPD świadczyć ma dopiero nieadaptacyjność i nieelastyczność cech ujętych w DSM-5, które mają znacząco wpływać na funkcjonowanie jednostki i wywoływać subiektywny dystres.

Co na to DSM?

Według Klasyfikacji DSM V za kryterium rozpoznawania narcystycznego zaburzenia osobowości należy przyjąć stały wzorzec zachowań i reakcji emocjonalnych, związany z poczuciem wyższości (w wyobraźni i zachowaniu), potrzebą bycia podziwianym i brakiem zdolności do współodczuwania, któremu towarzyszy przynajmniej 5 z 9 wymienionych niżej objawów:

Wielkościowe przekonanie co do swojej wartości (np. wyolbrzymianie swoich osiągnięć i talentów, oczekiwanie bycia lepiej traktowanym niż inni, pomimo braku znaczących osiągnięć).
Pochłonięcie wyobrażeniami o nieograniczonych: sukcesie, władzy, doskonałości, pięknie lub miłości idealnej.
Przekonanie o byciu kimś wyjątkowym i niepowtarzalnym. Potrzeba bycia rozumianym wyłącznie przez osoby (lub instytucje) o wysokim statusie społecznym, zdolność do przebywania wyłącznie w towarzystwie takich osób.
Nadmierne pragnienie bycia podziwianym.
Poczucie bycia uprzywilejowanym (tzn. irracjonalne oczekiwanie bycia szczególnie traktowanym lub zakładanie z góry, że różne oczekiwania zostaną spełnione).
Wykorzystywanie innych osób do osiągnięcia swoich celów.
Brak zdolności współodczuwania: niechęć do rozpoznawania lub identyfikowania się z uczuciami albo potrzebami innych osób.
Częste poczucie zazdrości wobec innych lub przekonanie o tym, że to inni są zazdrośni. 9. Arogancka, wyniosła postawa lub zachowanie

-dokładnie te objawy wyjaśniamy w artykule głównym o NPD.

1% Populacji

Okazuje się, że osób spełniających podstawowe założenia zaburzenia narcystycznego jest stosunkowo niewiele – szacuje się, że jest to ok. 1% populacji ogólnej i od 2% do 16% populacji klinicznej. Znacznie więcej jest osób, które swoim zachowaniem mogą przypominać NPD. I to oni często popularyzują mit narcyza w społeczeństwie.

Dwa oblicza narcyzmu

Znamy już oficjalną definicję zaburzenia narcystycznego i wiemy, że nasz arogancki i pewny siebie sąsiad niekoniecznie musi być patologicznym narcyzem. Zastanówmy się teraz, czy możliwym jest by dwaj patologiczni narcyzi spełniali swoje narcystyczne potrzeby w odmienny sposób?

Narcyzm wrażliwy i wielkościowy

Łącząc wiedzę pochodzącą z nauk klinicznych, społecznych i teorii osobowości Paul Wink, obecnie profesor psychologii w Wellesley College, wyodrębnił na początku lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku dwa typy zaburzenia narcystycznego: wrażliwy i wielkościowy.

Wyjątkowość, niska empatia, skupienie na sobie

Według Winka istnieją wspólne (centralne) cechy dla obu narcyzmów, takie jak: przekonanie o własnej wyższości lub wyjątkowości, niska empatia, skupienie na sobie, czy niechęć do kompromisu i ugodowości, jednak znacznie więcej jest czynników różnicujących obie formy.

Późniejsze badania wykazały, że podział między narcyzmem wrażliwym i wielkościowym jest raczej umowny. Oznacza to, że ta sama osoba może posiadać w sobie pewne cechy charakterystyczne dla obu typów narcyzmu.

Narcyzm Wielkościowy

Osoba z podwyższoną cechą narcyzmu wielkościowego (grandiose narcissism) przypomina nieco „popularnego” narcyza z piosenek, mediów społecznościowych i poradników dla złamanych serc. Jest nim najczęściej mężczyzna (analiza statystyczna wykazała, że mężczyźni mają średnio wyższy poziom narcyzmu wielkościowego), który:

jest mocno skoncentrowany na sobie, arogancki, pewny siebie, brak mu pokory wobec innych,
jego głównym celem jest zaznaczenie i utrzymanie wysokiego statusu społecznego,
lubi obracać się wśród osób wpływowych, jest osobą ekstrawertywną,
potrzebuje być podziwiany i skupiać na sobie uwagę otoczenia,
może manipulować innymi by osiągnąć swoje wyższościowe cele,
ma niski poziom empatii, często w obyciu bywa szorstki i nieprzyjemny,
na niepowodzenia może reagować agresją, jest ona jednak głównie sytuacyjna, wynika bowiem głównie z poczucia zagrożenia ego, a nie z wrogiej percepcji rzeczywistości,
wykazuje z reguły wyższy poziom pozytywnego afektu niż jego wrażliwy odpowiednik, kontrolując przy tym ekspresję negatywnych emocji,
możliwe, że jest dzieckiem rodziców, którzy preferowali permisywny styl wychowania.

Ekstrawertyzm Narcyza

Ekstrawertywność narcyza wielkościowego sprawia, że jest on bardziej „widoczny” społecznie, a jego pewność siebie i potrzeba podziwu może przyciągać potencjalnych partnerów romantycznych. Niestety, silna potrzeba rywalizacji w dłuższej perspektywie działa na tę relację destrukcyjnie.

NPD wielkościowy rzadko trafia na terapię

Osoba z wielkościowym typem narcyzmu rzadko zdaje sobie sprawę ze swojego zaburzenia, na terapię trafia z reguły naciskana „z zewnątrz”, przyjmując często agresywną postawę wobec terapeuty.
W kontekście teorii osobowości, badania z użyciem pięcioczynnikowego modelu osobowości (Five Factor Model, FFM) wykazały pozytywną korelację osoby wielkościowej z ekstrawersją, a negatywną z neurotycznością i ugodowością.

Ponadto osoba z narcyzmem wielkościowym może posiadać cechy charakterystyczne dla innych zaburzeń osobowości, w szczególności dla osobowości histrionicznej i antyspołecznej, a nawet współdzielić te zaburzenia. Najmniej cech wspólnych narcyz o typie wielkościowym dzieli z osobowością obsesyjno-kompulsyjną, borderline i schizotypową.

Narcyzm wrażliwy

Kolejny z typów narcyzmu – narcyzm wrażliwy (vulnerable narcissism) jako przedmiot badań psychologicznych posiada raczej krótką historię. Taki typ narcyzmu:

ma niską samoocenę,
jest niepewny swoich kompetencji i mało odporny na krytykę,
aby wzmocnić zaburzony obraz Ja potrzebuje podziwu i uznania ze strony innych,
na nieprzychylne reakcje otoczenia w stosunku do własnej osoby reaguje odrzuceniem, wycofaniem bądź przyjmuje milcząca postawę obronną,
na sytuację zagrożenia reaguje lękiem bądź strachem,
manifestując własną wyjątkowość maskuje jednocześnie wewnętrzny niepokój,
w dzieciństwie mógł mieć surowych i kontrolujących rodziców.

Przekleństwa narcyza wrażliwego

Wrażliwi narcyzi posiadają mniej adaptacyjny system funkcjonowania w środowisku społecznym niż narcyzi wielkościowi, i w przeciwieństwie do nich, często cierpią na inne zaburzenia afektywne, takie jak depresja, lęk uogólniony, czy lęk społeczny. Wyniki badań wykazały również negatywny związek narcyzmu wrażliwego i satysfakcji z życia.

Pasywna Agresja

Osoba o wrażliwym typie narcyzmu przyjmuje często pasywno-agresywną postawę wobec innych, w szczególności wobec osób, które (w jej opinii) miały ją w jakiś sposób urazić lub wprowadzić
intencjonalnie w błąd. Potrafi być mściwa, a jej zachowania empatyczne ograniczają się do sytuacji, których sama doświadczyła.

Perfekcyjny Rodzic

W relacji rodzicielskiej narcyz wrażliwy często poświęca się i priorytetyzuje potrzeby swoich dzieci. Z reguły wynika to bardziej z potrzeby bycia ”perfekcyjnym rodzicem” niż z opiekuńczości. Może próbować wzbudzić u swoich podopiecznych poczucie winy, gdy te próbują się usamodzielnić.

Manipulujący Partner

Wrażliwi narcyzi potrafią tworzyć trwałe związki romantyczne, często jednak wobec swoich partnerów stosują manipulację, szantaż emocjonalny, „gaslighting” (wmawianie nieistniejącego zaburzenia), bądź okazują obojętność i znudzenie.

Wrażliwy NPD idzie na terapię

„Wrażliwcy” mają nieco lepszy wgląd w swoje problemy niż ich „wielkościowi” odpowiednicy. Często impuls do zmiany pochodzi od nich samych. Zdarza się, że osoba z podwyższoną cechą narcyzmu wrażliwego przychodzi do terapeuty z innym problemem (np. z depresją, która często „towarzyszy” wrażliwym narcyzom) i dopiero w trakcie trwania terapii dowiaduje się o swoim zaburzeniu.

Neurotyczny introwertyk

W kontekście teorii osobowości, narcyzm wrażliwy pozytywnie wiąże się z neurotycznością, negatywnie zaś z ekstrawersją i ugodowością. Podobie jak w przypadku typu wielkościowego, typ wrażliwy narcyzmu często występuje w połączeniu z innymi zaburzeniami osobowości, zwłaszcza

borderline,
paranoiczną,
unikającą i
schizotypową.

Wrażliwcy i wielkościowcy – podobni czy jednak różni?

Narcyzm wielkościowy i wrażliwy to pojęcia stosunkowo „świeże”, nie dziwi więc fakt, że cieszą się dużym zainteresowaniem naukowców. Aby lepiej zrozumieć różnice i podobieństwa między dwoma narcyzmami, badacze chętnie sięgają do takich tematów jak: social media, relacje romantyczne, emocjonalność czy stosunek do pieniędzy.

Uzależnienie od FB i narcystyczne potrzeby

Oto kilka ciekawych przykładów:

Istnieje związek między narcyzmem wrażliwym, wielkościowym i uzależnieniem od Facebooka, moderowany częściowo poziomem lęku, przy czym jedynie osoby z wyższą cechą narcyzmu wrażliwego korzystają z Facebooka, aby zaspokoić swoje narcystyczne potrzeby (np. poprzez porównywanie siebie do innych popularnych użytkowników) oraz częściej kreują na Facebooku obraz siebie odbiegający od rzeczywistości.

Zazdrość: kontrola, zemsta albo szukanie bezpieczeństwa

Oba typy narcyzmu mają tendencję do odczuwania i pokazywania partnerowi zazdrości, przy czym osoba z wielkościową odmianą narcyzmu okazuje zazdrość by zdobyć władzę i kontrolę, zaś jej wrażliwy odpowiednik dodatkowo próbuje mścić się na swoim partnerze, testować swoją relację romantyczną, próbować zwiększyć swoje poczucie bezpieczeństwa oraz zrekompensować swoje niskie poczucie wartości,

Impulsywność w narcyzmie wielkościowym

Oba typy narcyzmu wykazują podwyższony poziom impulsywności, przy czym jest on nieco wyższy dla typu wielkościowego.

Materializm, snobizm i lans

Istnieje związek między narcyzmem wrażliwym, wielkościowym a tendencją do publicznego obnoszenia się ze swoim statusem materialnym i preferencjami konsumpcyjnymi. Dla obu typów narcyzmu mediatorem tej relacji będzie poziom materializmu.

Kłamstwa altruistyczne i egoistyczne

Narcyzm wielkościowy u jednostki może być predyktorem częstszego stosowania kłamstw altruistycznych (białych kłamstw), natomiast „wrażliwi narcyzi” częściej kłamią z pobudek egoistycznych. Najsilniejszy związek wykazano pomiędzy narcyzmem wielkościowym i nadwrażliwym a oszustwami w obronie interesów własnych jak i ukochanych.
Można przypuszczać, że podstawą tego wyraźnego związku jest tendencja do budowania fałszywego obrazu siebie, celem obrony własnej samooceny, dostrzegalna i w kłamstwie i w narcyzmie.

Niczego się nie boję

Narcyzm wrażliwy wiąże się z trudnością w rozpoznawaniu emocji „strachu”, natomiast narcyzm wielkościowy z nadrozpoznawaniem emocji „zaskoczenia”. Istnieje również związek narcyzmu wielkościowego z nadrozpoznawaniem „strachu” w miejscu „neutralności” i „wstrętu”.

Rodzice i zaburzenia odżywiania

Deprecjonująca postawa rodziców wobec dzieci ma pośredni efekt na ich skłonności do zaburzeń odżywiania, przy czym efekt ten jest silniejszy, jeśli dziecko ma podwyższoną cechę narcyzmu wrażliwego.

Narcystyczne zaburzenie osobowości nie jest tak jednoznaczne

Zaburzenie narcystyczne jest konstruktem złożonym i może mieć różne oblicza, jak już wiemy, conajmniej dwa: wielkościowe i wrażliwe. Liczne artykuły naukowe i prowadzone badania pomagają w zrozumieniu tej złożoności i mogą okazać się kluczowe przy prowadzeniu efektywnej terapii. Warto zaznaczyć, że negatywny (i często nieprawdziwy) obraz narcyza powielany przez media lub w codziennych rozmowach, może silnie stygmatyzować osoby faktycznie dotknięte tym problemem. Stygmatyzacja najczęściej utrudnia wkroczenie na drogę pozytywnych zmian i zdrowienia.

Źródła:
American Psychiatric Association. Diagnostic and statistical manual of mental disorders (DSM–5). Washington: APA; 2013. 669-72
Cichocki, M. (2018). Znaczenie i funkcje kłamstwa w komunikacji interpersonalnej. Kultura i Wartości, 0 (24), 23. doi:http://dx.doi.org/10.17951/kw.2017.24.23
Maciantowicz O., Witowska J., Zajenkowska A., Bodecka M., Skrzypek M. (2017). Relacja narcyzmu wielkościowego i wrażliwego z typem popełnionego przestępstwa pośród osadzonych w polskich zakładach karnych. Psychiatria, 14(4), 249-254.
Szymaniak K., Maciantowicz O., Zajenkowski M., (2017). Narcyzm a satysfakcja z życia: pośrednicząca rola neurotyczności i ekstrawersji. Psychologia-Etiologia-Genetyka, 36, 65–82.
Caligor E., Levy K.N., Yeomans F.E. (2015). Narcissistic Personality Disorder: Diagnostic and Clinical Challenges. The American Journal of Psychiatry, 172 (5), 415–422.
Dhawan N., Prevalence and treatment of narcissistic personality disorder in the community: a systematic review. Comprehensive Psychiatry, 51 (4), 333–339,
Rohmann E., Neumann E. , Herner M.J. , Bierhoff H.W. (2012). Grandiose and Vulnerable Narcissism Self-Construal, Attachment, and Love in Romantic Relationships. European Psychologist, 17, 279- 290.
Gore W. L., Widiger T. A. (2016). Fluctuation between grandiose and vulnerable narcissism. Personality Disorders: Theory, Research, and Treatment, 7(4), 363-371.
Miller J.D, Gentile B., Wilson W., Campbell W.K. (2012). Grandiose and Vulnerable Narcissism and the DSM–5 Pathological Personality Trait Model. Journal of Personality Assessment Volume, 95(3), 284-290.
Rohmann E., Hanke S., Bierhoff H.W. (2019). Grandiose and Vulnerable Narcissism in Relation to Life Satisfaction, Self-Esteem, and Self-Construal. Journal of Individual Differences, 40, 194-203.
Bilevicius E., Neufeld D.C., Single A., Foot M., Ellery M., Keough M.T., Johnson E.A. (2019). Vulnerable narcissism and addiction: The mediating role of shame. Personality and Individual Differences. Addictive Behaviors, 92, 15-121.
Malesza M. Kaczmarek M.C. (2018). Grandiose narcissism versus vulnerable narcissism and impulsivity. Personality and Individual Differences, 126, 61-65.
Pilch I., Górnik M.E. (2016). Grandiose and Vulnerable Narcissism, Materialism, Money Attitudes, and Consumption Preferences. The Journal of Psychology, 151(2), 185-206.
Danushika Sivanathan, Boris Bizumic, Elizabeth Rieger Elizabeth Huxley. (2019). Vulnerable narcissism as a mediator of the relationship between perceived parental invalidation and eating disorder pathology. Eating and Weight Disorders – Studies on Anorexia, Bulimia and Obesity, 24, 1071– 1077.
Grievea R., March E., Watkinson J. (2020). Authentic self-presentation on facebook as a function of vulnerable narcissism and lower self-esteem. Computers in Human Behavior, 102, 144-150.
Miller, J.D., Lynam D.R., Hyatt C.S., Campbell W.K. (2017). Controversies in Narcissism. Annual Review of Clinical Psychology, 13, 291-315.
Volkert, J., Gablonski, T. C., & Rabung, S. (2018). Prevalence of personality disorders in the general adult population in Western countries: systematic review and meta-analysis. The British journal of psychiatry : the journal of mental science, 213(6), 709–715. https://doi.org/10.1192/bjp.2018.202