Zaburzenia adaptacyjne i silny stres

Czym jest stres? jakie są rodzaje stresorów, jakie mamy strategie radzenia sobie i czym są zaburzenia adaptacyjne?

Stres, każdy z nas go czasami doświadcza

Stres – w życiu codziennym nieunikniony i dobrze znany każdemu człowiekowi. Co o nim wiemy? Jakie są teorie związane z tym nieprzyjemnym fenomenem. Przyjrzymy się też problemowi zaburzeń adaptacyjnych, powstających w odpowiedzi na doświadczanie silnego stresu.

—Autorka: Justyna Morawska—

PTSD, ASD i zaburzenia adaptacyjne

W kontekście stresu wiele uwagi poświęca się zagadnieniu PTSD – zaburzenia stresowego pourazowego. W drugim rzędzie pozostają ASD i zaburzenia adaptacyjne. ASD to ostra reakcja na stres, tzw. szok psychiczny, który rozwija się jako bezpośrednio w odpowiedzi na traumatyczne wydarzenie.

Podstawowa różnica między PTSD a ASD to okres występowania – ASD pojawia się bardzo szybko po wydarzeniu i dość szybko ustępuję. Objawy świadczące o PTSD mogą pojawić się nawet do 6 miesięcy od wydarzenia.

Obok PTSD i ASD w kryteriach występują również zaburzenia adaptacyjne, którym dzisiaj dokładniej się przyjrzymy.

Czym jest i jak działa stres? Koncepcja Hansa Selyego

Zanim jednak przejdziemy do zaburzeń, warto przypomnieć sobie, czym jest i jak działa stres. Jedną z najczęściej przytaczanych definicji jest ta stworzona przez Hansa Selyego, który nazywa stres nieswoistą reakcją organizmu na wszelkiego typu stawiane mu „żądania” (stresory). To, co istotne to fakt, że stresory NIE muszą być nieprzyjemne. Liczy się natomiast intensywność reakcji, jaki dany stresor wywołuje w organizmie.

Podczas codziennego funkcjonowania oddziałują na nas różne czynniki. Powodują one w nas potrzebę podjęcia działania i spełnienia funkcji przystowawczych, po to, by jak najszybciej powrócić do stanu normalnego.

Dwa rodzaje stresu

Selye podzielił stres na dwa rodzaje:

1. Dystres – czyli stres deprywacji (niezaspokojenia potrzeb biologicznych) oraz przeciążenia, który może prowadzić do choroby. To on niesie ze sobą cierpienie i dezintegrację psychiczną, może prowadzić do powstania frustracji i pojawienia się zachowań agresywnych.
2. Eustres – to natomiast stan zadowolenia, który motywuje jednostkę do podejmowania zwiększonego wysiłku i dążenia do realizacji osiągnięć życiowych.

Stadia reakcji na stres

Według Salyego gdy organizm styka się ze stresorem, dochodzi do uruchomienia ogólnego systemu adaptacyjnego – w skrócie GAS (General Adaptation Syndrome). To wzorzec reakcji przystosowawczych, stanowiących podstawową linię obrony przed potencjalnie szkodliwymi czynnikami. Wyróżnia się w nim trzy stadia:

1. Stadium reakcji alarmowej – inicjowane przez fazę szoku, w którym organizm mobilizuje swoje siły obronne. Pojawiają się w nim takie zmiany jak wzrost ciśnienia krwi i wzrost temperatury ciała.
2. Stadium odporności – to etap pełnego przystosowania się do stresora. Jednostka stosunkowo dobrze znosi czynniki stresujące: spada ciśnienie krwi i temperatura ciała. Może pojawić się obniżona tolerancja na dodatkowe, wcześniej nieszkodliwe bodźce.
3. Stadium wyczerpania – to ostatnie stadium, które pojawia się w momencie długiego i nasilonego działania stresora. Jednostka zaczyna tracić umiejętności obronne, co prowadzi do rozregulowania funkcji fizjologicznych np. przewlekłego pobudzenia organizmu. W tym stadium może dojść do trwałych, patologicznych zmian, które mogą doprowadzić nawet do śmierci.

Poznawczo-transakcyjna koncepcja stresu Richarda Lazurusa

Alternatywną do koncepcji stresu Selyego jest poznawczo-transakcyjna koncepcja stresu Richarda Lazurusa. W tym podejściu stres rozumiany jest jako „określona relacja między osobą a otoczeniem, która zostaje oceniona przez jednostkę jako obciążająca lub przekraczająca jej zasoby oraz potencjalnie zagrażająca jej dobrostanowi”.

W tym ujęciu stres jest rozumiany jako relacja pomiędzy jednostką a środowiskiem, w którym przebywa. Relacja ta uwzględnia więc zarówno wymagania – oczekiwania otoczenia wobec jednostki oraz jej indywidualne możliwości poradzenia sobie z danym wydarzeniem. O uznaniu danej transakcji (relacji) za stresową decyduje subiektywna ocena poznawcza dokonana przez osobę uczestniczącą w relacji. To, co ważne w tej koncepcji to podkreślenie indywidualnego i podmiotowego charakteru przeżywanego stresu – to percepcja jednostki decyduje o zakwalifikowaniu sytuacji jako stresogennej.

Poziomy i kategorie stresu wg Lazarusa

Wg Lazarusa wyróżnia się trzy poziomy stresu:

• społeczny, który odnosi się do relacji jednostki z innymi ludźmi w jej otoczeniu,
• psychologiczny odnoszący się do jednostkowej oceny sytuacji, reakcji emocjonalnych oraz organizacji zachowania,
• fizjologiczny, inaczej biologiczny, który obejmuje zmiany zachodzące w organizmie.

Dodatkowo nazwał trzy kategorie stresorów:

• dramatyczne, tj. wydarzenia takie jak katastrofy, które mogą obejmować całe grupy ludzi,
• poważne wyzwania i zagrożenia odnoszące się do jednostki lub kilku osób,
• drobne, codzienne utrapienia.

Jak radzić sobie ze stresem?

Poprzez radzenie sobie ze stresem rozumie się stale podejmowane i zmienne w czasie wysiłki poznawcze i behawioralne, których celem jest opanowanie zewnętrznych i wewnętrznych wymagań ocenionych przez jednostkę jako obciążające lub znacznie przekraczające jej zasoby.

Rola zasobów w opanowaniu stresu

Zasoby w swojej definicji stresu ujmuje Steven E. Hobfoll, który nazywa stres psychologiczną reakcją wobec otoczenia. Według niego zasoby dzielą się na cztery kategorie:

1. Zasoby przedmiotowe.
2. Zasoby okolicznościowe.
3. Zasoby osobowe.
4. Zasoby energetyczne.

Zasoby te stanowią potencjał zdrowotny jednostki. A zdrowie w ujęciu Hobfolla to wynik równowagi pomiędzy stresorami a zasobami odpornościowymi, które funkcjonują w spirali zysków i strat. Utrata zasobów jest bardziej obciążająca dla jednostki niż ich zysk. Dlatego im więcej zasobów posiada jednostka, tym mniej jest podatna na ich utratę.

Style radzenia sobie ze stresem

Styl radzenia sobie ze stresem to charakterystyczny dla danej jednostki repertuar strategii mający ją wspomóc w radzeniu sobie z sytuacjami trudnymi. W dużej mierze zależy od uwarunkowań osobowościowych. Wyróżniamy trzy podstawowe style radzenia sobie:

1. Styl skoncentrowany na zadaniu – opiera się na podejmowaniu aktywnych kroków w celu poradzenia sobie ze stresorem. Główna uwaga skupiona jest na tym, co można zrobić, aby swoją sytuację zmienić.
2. Styl skoncentrowany na emocjach – polega na silnej koncentracji na własnych emocjach i przeżyciach, np. silnym odczuwaniu złości lub napięcia. Celem jest rozładowanie napięcia wywołanego przez stresor, jednak rzadko jest to skuteczne.
3. Styl skoncentrowany na unikaniu – opiera się na próbie niemyślenia o stresorze i jednoczesnym funkcjonowaniu w taki sposób, jakby stresor nie był obecny. Służy to unikaniu doświadczania trudnych emocji.

Strategie radzenia sobie w sytuacji stresowej

Obok stylów radzenia sobie ze stresem występują strategie, czyli poznawcze i behawioralne wysiłki podejmowane jako mechanizmy obronne, jakie stosujemy w konkretnej sytuacji stresowej.

Do strategii radzenia sobie zaliczamy:

• planowanie i szukanie rozwiązań swoich problemów,
• budowanie dystansu i podejmowanie wysiłków, których celem jest odsunięcie się od problemu i unikanie myślenia o nim,
• samoobwinanie się, przytłaczające poczucie winy, samokrytyka i autoagresja,
• powstrzymywanie negatywnych emocji przez stosowanie samokontroli,
• poszukiwanie wsparcia wśród bliskich i na terapii,
• konfrontacja mająca na celu obronę własnego stanowiska oraz podejmowanie walki z trudnościami, aby zaspokoić swoje potrzeby,
• poszukiwanie pozytywnych aspektów zdarzenia, aby ograniczyć poczucie straty i porażki.

Czym jest kryzys?

Doświadczenie stresu może prowadzić do kryzysu, który powoduje przeciążenie zdolności jednostki do skutecznego i efektywnego radzenia sobie. Kryzys inaczej można określić jako reakcję na wydarzenie i postrzeganie sytuacji jako trudności, która jest nie do zniesienia (bardzo duże poczucie cierpienia). W momencie kryzysu dochodzi do wyczerpania dostępnych dla jednostki zasobów. Powoduje to poczucie bezbronności i bezradności oraz naruszenie mechanizmów radzenia sobie z trudnościami.

Każda reakcja kryzysowa przebiega według określonego schematu. Na początku pojawia się poczucie bezradności, niezrozumienia lub osamotnienia, które prowadzi do odczuwanego w ciele odrętwienia. Konsekwencją jest skoncentrowanie swojej uwagi na trudnościach. W celu poszukiwania ulgi jednostka podejmuje działania, które w zależności od wybranego schematu działania mogą prowadzić do konstruktywnych strategii lub do stanu wyczerpania.

Zaburzenia adaptacyjne w reakcji na kryzys

W zależności od wybranego schematu reakcji na sytuację kryzysową mogą rozwinąć się wybrane zaburzenia adaptacyjne. Według klasyfikacji ISD-10 wyróżniane są następujące zaburzenia adaptacyjne:

• F43.0  Ostra reakcja na stres (ASD)
• F43.1  Zaburzenie stresowe pourazowe (PTSD)
• F43.2 Zaburzenia adaptacyjne
• F62.0 Trwałe zmiany osobowości po przeżyciu sytuacji ekstremalnej

Przyczyny i objawy zaburzeń adaptacyjnych

Zaburzenia adaptacyjne, którym przyglądamy się szerzej w tym artykule (F43.2), mogą bardzo różnić się od siebie zarówno pod kątem przebiegu, jak i trwałości. Ich objawy występują w okresie 1 miesiąca od narażenia na stresor psychospołeczny, którego natężenie nie było ani niezwykłe, ani nie można mu nadać miana katastrofy. Przyczyną zaburzeń adaptacyjnych mogą być takie zdarzenia jak np.: utrata pracy, kłopoty finansowe, zmiana miejsca zamieszkania, utrata bliskiej osoby obejmująca śmierć czy przewlekła rozłąka z bliskimi osobami, której przyczyną jest np. wyjazd. Rzecz jasna rozstanie również może być przyczyną zaburzeń adaptacyjnych.

Objawami zaburzeń adaptacyjnych są zachowania o charakterze depresyjnym, np. obniżenie nastroju, bezsenność czy poczucie bezradności. Mogą również występować objawy przyjmujące cechy charakterystyczne dla zaburzeń afektywnych (z pominięciem omamów lub urojeń) czy zaburzeń na tle nerwicowym, związanych ze stresem i silnie objawiających się somatycznie.

W przypadku leczenia zaburzeń adaptacyjnych bardzo ważne jest szybkie podjęcie leczenia. Objawy (z wyjątkiem objawów na tle depresyjnym, które mogą prowadzić do rozwoju poważnej depresji) nie utrzymują się dłużej niż sześć miesięcy po ustąpieniu stresu związanego ze zdarzeniem stresowym lub jego następstw, jak np. w przypadku śmierci bliskiej osoby.

Zaburzenia adaptacyjne w ujęciu DSM

DSM 5 nieco inaczej ujmuje zaburzenia adaptacyjne i jako kryterium klasyfikacji podaje wystąpienie objawów emocjonalnych lub behawioralnych w reakcji na bodziec stresogenny w ciągu 3 miesięcy od jego wystąpienia.

Istotności klinicznej tych objawów lub zachowań dowodzą dwa spośród wymienionych:

• Znaczne cierpienie, nieproporcjonalnie duże w stosunku do ciężkości lub intensywności bodźca stresogennego, biorąc pod uwagę zewnętrzny kontekst i czynniki kulturowe, które mogą wpływać na nasilenie i sposób ujawniania się objawów.
• Znaczne upośledzenie funkcjonowania w sferze społecznej, zawodowej i
  innych.
• Zakłócenie związane ze stresem nie spełnia kryteriów dla innego zaburzenia psychicznego i nie jest jedynie nasileniem występującego już zaburzenia psychicznego.
• Objawy nie stanowią przejawów żałoby.
• Objawy nie utrzymują się dłużej niż 6 miesięcy od chwili ustania bodźca
  stresogennego lub jego następstw.

Jednocześnie bardzo ważne jest, aby klinicysta podczas diagnozy określił, czy zaburzenia adaptacyjne występują razem z:

• nastrojem depresyjnym – gdy dominuje obniżony nastrój, płaczliwość lub poczucie braku nadziei;
• lękiem – gdy dominuje nerwowość, zamartwianie się, roztrzęsienie lub lęk separacyjny;
• mieszanym nastrojem lękowym i depresyjnym – gdy występują objawy zarówno depresyjne, jak i lękowe;
• zaburzonym zachowaniem – gdy dominują zaburzenia zachowania;
• mieszanym zakłóceniem emocji i zachowania – gdy występują zarówno
  objawy emocjonalne, jak i te związane z zachowaniem;

Leczenie zaburzeń adaptacyjnych

Polecanymi terapiami zaburzeń adaptacyjnych jest przede wszystkim terapia poznawczo-behawioralna ewentualnie terapia DBT zarówno indywidualna, jak i grupowa. W związku z wysokim współwystępowaniem zaburzeń takich jak depresja, uzależnienie od alkoholu oraz zaburzeń lękowych i osobowości, podjęcie terapii może być kluczowe by  „wyjść na prostą”.

Źródła:
Heitzman J., Zespół pourazowego stresu – kryteria diagnostyczne, zastosowanie kliniczne i orzecznicze. Psych Pol. 1995;6:751-766.
Lazarus R.S., Paradygmat stresu i radzenia sobie. „Nowiny Psychologiczne”, 3-4, 2-39, 1986.
Problematyka stresu – przegląd koncepcji, Stress issues – a concept overview, Anna Kaczmarska A., Curyło-Sikora P.
Hobfoll S. E., Stres, kultura i społeczność. Psychologia i filozofia stresu. GWP, Gdańsk 2006.