Osobowość anankastyczna – przesadny perfekcjonizm

Tekst: Agnieszka Jurczak

Pojęcie perfekcjonizmu głównie kojarzy nam się z niezwykłą dokładnością, odpowiedzialnością, przywiązywaniem uwagi do szczegółów, sumiennością. Potocznie mówi się, że perfekcjonizm cechuje „ludzi sukcesu”. Kiedy jednak chęć bycia „perfekcyjnym” może przeszkadzać w codziennym funkcjonowaniu?

Co powoduje, że wyżej wymienione cechy zaczynają przeszkadzać, powodują lęk, nieporozumienie w relacjach i wzmagają sytuacje trudne?

Anankastyczne Zaburzenie Osobowości – Osobowość Obsesyjno Kompulsyjna, a zaburzenia obsesyjno-kompulsywne (OCD)

Osobę z zaburzeniem osobowości typu anankastycznego (w DSM jest to zaburzenie osobowości obsesyjno-kompulsyjne), cechuje skoncentrowanie na zadaniu, uporządkowanie w działaniu, skrupulatność, często wręcz drobiazgowość. Anankastyczne zaburzenie osobowości można pomylić z zaburzeniami lękowymi obsesyjno– kompulsywnymi (OCD). Należy wspomnieć, że zaburzenia te mogą współwystępować, ale są między nimi istotne różnice.

W zaburzeniach obsesyjno-kompulsywnych symptomem są uporczywie nawracające myśli, obrazy, czynności (ruminacje). U takich osób pojawia się lęk i strach z powodu przeżywanych stanów. Emocje są rozładowywane w oparciu o powtarzanie komupulsywnych czynności np. mycie rąk, sprawdzanie czy zamek do drzwi jest zamknięty. Wykonanie danej czynności przynosi ulgę i zmniejsza napięcie.

Nadmierny Perfekcjonizm

Osoby ze zdiagnozowanym zaburzeniem osobowości anankastycznej, nie mają kompulsji, jednak główny problem tkwi w nadmiernym perfekcjonizmie i dokładności. Lęk i poczucie napięcia związany jest z obawą niewykonania czynności na najwyższym poziomie tj. w sposób idealny. Taka osoba bardzo ceni sobie ład i hierarchię, nie uznaje chaosu. Nie jest to osoba spontaniczna, bezrefleksyjnie poddająca się nagłym czynnościom, „luźna” i roztargniona. Osoby te starają się kontrolować większość spraw i sytuacji życiowych, nie lubią nieprzewidywanych zwrotów sytuacji, są wymagające w stosunku do siebie jak i otoczenia. Często żyją w niepewności, męczą je powracające myśli oraz impulsy. Cechuje je sztywność poznawcza i nadmiernie wysokie przywiązanie do reguł, norm społecznych. Takie osoby są bardzo ambitne i wytrwałe w działaniu, więc zdarza się, że często zajmują bardzo wysokie stanowiska zawodowe. Uznawane za pracoholików, skłonne poświęcić swój czas prywatny dla dobra sprawy. Perfekcjonizm i przesadna sumienność sprawiają jednak, że osoba choć zwykle może się pochwalić sporym sukcesem zawodowym, nigdy nie jest z siebie dostatecznie zadowolona.

Również w sferze emocjonalnej, osoby te sprawiają wrażenie mało zaangażowanych w relacje.

Nadmierna chęć sprawowania kontroli, wymusza na partnerze podporządkowanie w relacji oraz nieustającą chęć sprostania oczekiwaniom. Osobowości anankastyczne uchodzą za osoby chłodne, nieokazujące uczuć, skryte, zamknięte na nowe rozwiązania, nie chcą rozszerzać swojej perspektywy. Sztywność emocjonalna ma swoje podłoże w zakodowanym lęku – „jeżeli nie mam nad tym kontroli, coś może umknąć mojej uwadze”. Często trudno jest im powierzyć zadanie innym.

Potrzeba Kontroli

Dwoma czynnikami, które mocno zaznaczają się jako podłoże powstawania zaburzenia, są kwestie nadmiernej kontroli oraz umiejscowienie tłumionych emocji w obiekcie zastępczym.

Poczucie nadmiernej kontroli przejawia się w każdej podejmowanej czynności:

nadmierna kontrola przebiegu procesu, listy, organizacja, harmonogram; skupienie na tych aspektach, często powoduje zaniedbanie głównej istoty działania. To z kolei wyzwala niezadowolenie i frustrację z powodu niewykonania zadania na najwyższym poziomie.
źle pojmowany perfekcjonizm – narzucanie zbyt rygorystycznych form, które wciąż powodują, że jednostka nie jest w stanie osiągnąć wymarzonego efektu.
brak elastyczności – narzucanie sztywnych ram myślenia, niewychodzenie poza schemat, przyjęcie jednej „słusznej prawdy”

Umiejscowienie tłumionych emocji w obiekcie zastępczym:

Wiąże się to z przeżywaniem emocji złości i poczucia niezadowolenia. Osoby te często doświadczając negatywnych emocji tłumią przeżywane lęki i obawy. Wcześniej uwarunkowany wzorzec reakcji powoduje, że osoba zachowuje się w sposób negatywny, w stosunku do innego obiektu niż ten, który pierwotnie wywołał daną emocję. Innymi słowy przenoszą je z pierwotnego obiektu na obiekt zastępczy, tak by z tytułu przeżywanych emocji nie odczuwać poczucia winy i wstydu. Ważnym krokiem do zmiany, jest uświadomienie sobie napływających myśli automatycznych, nazwanie przeżywanych emocji a następnie wypracowanie nowego wzorca zachowań.

Jak powstaje zaburzenie osobowości anankastycznej?

Ponieważ zaburzenia osobowości opisują długotrwałe i trwałe wzorce zachowań, najczęściej diagnozuje się je w wieku dorosłym (choć dzisiaj wiadomo, że w przypadku choćby zaburzenia osobowości z pogranicza warto diagnozę stawiać jak najwcześniej) Jak dotąd nie zostało potwierdzone, gdzie leży podłoże symptomów zaburzenia. Badacze wskazują na czynniki biologiczne (genetyczne) oraz charakter psychologiczny. Sugeruje to, że żaden pojedynczy czynnik nie jest odpowiedzialny – jest on złożony to znaczy, że powiązany jest ze sobą charakter wszystkich czynników. Jeśli chodzi o aspekt genetyczny, jednym z wiodących założeń jest teza, iż zaburzenie tkwi w nieprawidłowym neuroprzekaźnictwie dopaminy. Niewątpliwie wpływ na wzmacnianie cech odgrywa środowisko wspólne (rodzinne) i specyficzne (zewnętrzne) jak i kształtujące się cechy osobowości i temperament. Forma wychowania, to znaczy w jakiej relacji pozostawała osoba we wczesnym okresie rozwoju wraz z osobami sprawującymi opiekę. Wielu badaczy wskazuje na okres wczesno- dziecięcy i kształtujące się relacje rodzinne. Wskazywano na nadmierne przywiązywanie uwagi wychowawców do oceny dziecka, wzmacniania kontroli, nadmiernej odpowiedzialności oraz stawianie zbyt wysokich wymagań. Dziecko stara się sprostać oczekiwaniom dorosłym i dopasować do nich. W późniejszym wieku, prowadzi to często do wykształcenia różnych natręctw i negatywnych myśli automatycznych. Odnosząc się do temperamentu, kiedy dziecko jest zbyt ruchliwe i żywe, często narażone jest na tłumienie zachowań przez dorosłych. Wykształca to w nim duże poczucie kontroli swoich zachowań, maskowanie emocji, powinność bycia posłusznym.

W ostateczności skutkuje to wewnętrznym konfliktem, ponieważ w rzeczywistości nie jest to zgodne z własnym „ja”. Dla przykładu, rodzice zapisujący swoje dziecko na wiele zajęć pozalekcyjnych, chcąc dbać o jego rozwój i edukację, mocno forsują ideę, że ich podopieczny ma być najlepszy. Nie biorą często pod uwagę uczuć i preferencji dziecka. W efekcie czuje się ono w obowiązku wypełniania zadań, tak by nie zawieść rodziców, co jednocześnie rodzi coraz większe poczucie frustracji i niechęci podejmowanych aktywności.

Podsumowując, cechy charakterystyczne dla osobowości anankastycznej gdzie możemy wyróżnić:

nadmierna kontrola, sumienność, dokładność powodująca ciągły brak zadowolenia, stawanie się „niewolnikiem” własnych wymagań,
nadmierne skupianie się na celu, nie na procesie,
przesadna drobiazgowość, skrupulatność, pedanteria,
nadmiar wątpliwości, ostrożności,
nadmierny krytycyzm,
sztywność myślenia – nieumiejętność przejęcia perspektywy innej strony,
negatywne natrętne myśli,
zbyt wygórowane i nieracjonalne oczekiwania względem siebie i innych,

Jaki jest proces odzyskiwania równowagi osoby cierpiącej z powodu tego zaburzenia?

Dla osoby z zaburzeniem anankastycznym ważna jest długotrwała terapia. Skupianie się na istotnych elementach takich jak: modelowanie i zmiana zachowań, tworzenie nowych wzorców reakcji, zmiana schematu myślenia. Ważne jest jednak uświadomienie, że perfekcjonizm jest to nierealny koncept, który często powoduje chęć osiągnięcia niemożliwego. Wyobrażenie zrobienia czegoś w sposób idealny prowadzi do niepotrzebnej frustracji i ciągłego niezadowolenia. Ważnym aspektem jest także zwrócenie uwagi na możliwość popełniania błędów. Jednostka dotknięta tym zaburzeniem, powinna zdać sobie sprawę z tego, że przy każdym nowo podjętym zadaniu i procesie, musi pojawić się miejsce na pomyłkę, niedopatrzenie. W podjętym trudzie działania, nie chodzi o ty by skupiać się na unikaniu błędów, ale by przyjąć, że błąd jest integralną częścią podejmowanych wyzwań. Popełnianie błędów pozwala na większą świadomość własnego „ja” tzw. wgląd, poprawia naszą samoregulację i daje możliwość rozwoju.

Warto zadać pytanie ”Co najgorszego mogłoby mi się przytrafić kiedy skończę zadanie?” odpowiedź na to pytanie, często obnaża katastroficzne myślenie i wyobrażenie, które w rzeczywistości pokazuje, że problem nie jest tak demoniczny jak został zaprezentowany. Umysł przepełniony lękiem, zawsze kreuje myśli o wiele bardziej przytłaczające niż sytuacja jest w rzeczywistości.

Proces zmiany to wytrwała praca z samym sobą. Warto, aby osoby znalazły wsparcie w otoczeniu, wśród przyjaciół, partnerów. Akceptacja i zrozumienie ze strony najbliższych, jest niezwykle ważnym aspektem w procesie leczenia.

Bibliografia:
McWilliams N., Diagnoza psychoanalityczna. (2009) Gdańsk: GWP.
Seligman M., Walker E., Rosenhan D. (2003). Psychopatologia. Poznań: Zysk i S-ka
Bryńska A., Zaburzenia obsesyjno-kompulsywne. (2007) Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
psychcentral.com/disorders/obsessive-compulsive-personality-disorder/