Zdrowy narcyzm

Jakie są pierwsze skojarzenia gdy pada słowo: narcyz?

Jaki obraz osoby pojawia się w twojej głowie?

Obecnie w społeczeństwie tym mianem określa się osobę przekonaną o swojej wyjątkowej wartości, wyniosłej, zapatrzonej w siebie.

—AUTORKA: Jagoda Gręźlikowska

A co z osobami wierzącymi w swoje możliwości, doceniającymi siebie i budującymi śmiałe plany? Czy istnieją jedynie dwa końce kontinuum – narcyzm lub skrajna skromność? Według teorii psychologicznych po środku można wyróżnić tzw. zdrowy narcyzm, który może być pomocny w codziennym życiu. Czym w takim razie przejawia się zdrowy narcyzm i czym różni się od tego „niezdrowego”?

Osoba ze zdrowym narcyzmem

Zapewne łatwo można sobie wyobrazić kogoś, kogo określa się jako pewnego siebie, charyzmatycznego, lubiącego być w centrum uwagi czy urodzonego przywódcy. Osoba często uśmiechnięta, przyjaźnie nastawiona do innych, choć czasem zbyt skoncentrowana na sobie i dominująca. Te przykładowe cechy i zachowania pozwalają nakreślić strukturę zdrowego narcyzmu. Aby dokładniej zrozumieć czym on jest warto rozpocząć od poznania wymiarów narcystycznego zaburzenia osobowości.

Narcyzm adaptacyjny i nieadaptacyjny

Obecnie w psychologii mówi się, że osobowość narcystyczna zawiera w sobie narcyzm adaptacyjny jak i nieadaptacyjny. Odpowiednia ilość narcyzmu adaptacyjnego powoduje stabilną samoocenę, którą można opisać jako stała i adekwatna, zbudowana na rzeczywistych osiągnięciach i umiejętnościach, pozwalająca czuć się wartościowym człowiekiem.

• Zbyt niski poziom narcyzmu adaptacyjnego może skutkować niską pewnością siebie, wycofaniem, rozchwianiem emocjonalnym, lękiem a także poczuciem niemocy i braku wpływu na własny los.
• Z kolei zbyt wysoki poziom, może dać w efekcie poczucie wyższości, arogancję, wyniosłość.

Asertywność i niezależność

Według badań Watsona (Watson i inni; 1984), najważniejszymi elementami adaptacyjnego narcyzmu są asertywność i niezależność. Asertywność można rozumieć jako umiejętność odmawiania a także jako jasne stawianie komfortowych granic – jeśli coś sprawia, że czuję się źle, nie muszę tego robić. Pod pojęciem niezależności można odkryć np. umiejętność decydowania o sobie, posiadania własnego zdania i poglądów, niepozostawania pod kontrolą innych ludzi.

Pewność siebie, przywództwo i ambicje

Zachowaniem powodowanym przez zdrowy narcyzm może być również szukanie pracy, w której można być docenionym, awansować lub która będzie stawiać wyzwania np. w korporacjach. Pewność siebie ułatwia sprawne funkcjonowanie w grupie – może prowadzić do budowania autorytetu, prestiżu i bycia liderem, który, co ważne, nie wykorzystuje innych osób a także nie zrzuca na nich wszystkich swoich obowiązków oraz ma poczucie odpowiedzialności. Dodatkowo angażuje się on w zadania starając się wszystkie je wypełnić, wyznacza stabilne cele, buduje plany jednocześnie je realizując (Watson i inni; 1988).

Narcyzm adaptacyjny zmniejsza ryzyko wypalenia

Co ciekawe, osoby z wysokim poziomem narcyzmu adaptacyjnego, są mniej narażone na tzw. wypalenie zawodowe (w stosunku do osób z wysokim narcyzmem nieadaptacyjnym), objawiające się stanami depresyjnymi, problemami ze snem czy nadmiernym odczuwaniem stresu w pracy (Baskin-Sommers, Krusemark, Ronningstam; 2015). Poza tym, takim osobom nie przeszkadza przykuwanie uwagi społecznej, czy znajdowanie się w centrum zainteresowania – sytuacje wystawiające na ocenę innych osób, takie jak publiczne wystąpienia nie są im straszne. Brak lęku przed oceną pokazują również badania prowadzone przy udziale studentów, które wykazały, że osoby ze zdrowym narcyzmem nie martwią się o swój wygląd podczas ćwiczeń oraz chętniej angażują się w aktywności fizyczne (Akehurst & Thatcher; 2010).

Ekstrawertyzm, energia i brak lęku

Według Emmons’a (1984) osoby ze zdrowym narcyzmem są ekstrawertywne – mogą być gadatliwe, żywiołowe, przywódcze – a także nie mają w sobie lęku społecznego. Ponadto, badacz uważa, że takie osoby są optymistami pozytywnie nastawionymi do świata i ludzi – chętnie doświadczają nowych rzeczy, przyjmują pozytywne scenariusze wydarzeń, poznają nowe osoby, zaprzyjaźniają się.

Przyjacielskość, odporność i ciepło

Mają również małe tendencje do bycia neurotycznymi – nie popadają w huśtawki nastrojów, nie są drażliwe czy wybuchowe, a także są mniej podatne na stres. Dodatkowo, badania wskazują, że narcyzm adaptacyjny, pokrywa się z takimi cechami osobowości jak przyjacielskość, otwartość na innych ludzi, ciepła i zachęcająca osobowość, ugodowość, gadatliwość, (Holland; 1985). Wszystkie te cechy wskazują, że osoba ze zdrowym narcyzmem nie ma większych trudności w relacjach społecznych, jest otwarta i zachęcająca do kontaktu. Zdecydowanie akceptuje również różnorodność ludzi w swoim otoczeniu, nie okazując pogardy tym, których uznała za mało ciekawych.

Ryzyko bycia blisko

Osoby ze zdrowym narcyzmem m.in. dzięki przekonaniu o własnej skuteczności, mają większą tendencję do podejmowania ryzyka jakim może być np. zaproszenie kogoś atrakcyjnego na randkę. Dodatkowo mają mniejszy lęk do wchodzenia w głębokie relacje niż osoby narcystyczne. Dzięki stabilnej samoocenie i odpowiedniemu poziomowi niezależności, takie osoby budują zdrowe związki znajdując równowagę pomiędzy własną zaradnością i umiejętnością dbania o samego siebie, a przywiązaniem do drugiej strony, budowaniem intymności i realizacji potrzeby bliskości. Potrafią żyć samotnie a ich istnienie nie jest uwarunkowane obecnością innej osoby.

Dobre rodzicielstwo

Zdrowy narcyzm może także pomóc w aspekcie rodzicielstwa – dzięki stabilnej samoocenie, rodzic nie przelewa swoich niespełnionych ambicji i marzeń na dziecko. Poza tym, dzięki zdrowemu narcyzmowi, człowiek jest w stanie zaakceptować swoje słabe strony, przyjąć krytykę oraz negatywne uwagi i je przeanalizować, nie zaburzając poczucia swojej wartości. Równie umiejętnie przyjmuje komplementy, nie zaprzecza im i nie umniejsza, jest świadomy swoich mocnych stron, potrafi się sam docenić i pochwalić, jednak nie odczuwa ciągłej potrzeby adorowania ze strony innych.

Styl osobowości narcystycznej

Warto również zwrócić uwagę na rodzaje osobowości ze stylem narcystycznym mieszczące się w normie, które wyróżnił Millon (Millon i inni; 1994). Każda z nich obudowana jest na innym założeniu z wzorca podstawowego. Styl „pewny siebie” przekonany jest o swoich umiejętnościach, stawia wysokie cele i do nich dąży. Oczekuje podziwu, a sprzeciw może spowodować wybuch złości. Z kolei styl „zdecydowany” poza bijącą pewnością siebie, charakteryzuje się sprytem, władczością, umiejętnością perswazji. Czasami jednak, przekonanie o własnych zdolnościach prowadzi do oczekiwania wyjątkowego traktowania.

Zaburzenie narcystyczne

Osobowość narcystyczna w potocznym rozumieniu, w pewnej części pokrywa się z rozumieniem psychologicznym. Wyróżnia się ona wyobrażeniami i przekonaniami o wielkości własnej osoby, jej rozwinięciu sprzyja kultura nastawiona na „ja” oraz wysoka pozycja społeczna. U osoby z tym zaburzeniem, przede wszystkim przebija się myślenie o sobie jako o jednostce skrajnie wybitnej, idealnej o nieograniczonych możliwościach. Wyraźnie zaznacza się także potrzeba uznania jako osoba atrakcyjna dla innych, bycia w centrum uwagi, podtrzymywania wysokiej samooceny, poprzez podziw i adorację. Charakterystyczny jest również egoizm, ukryte lub jawne poczucie uprzywilejowania, oczekiwanie wyjątkowego traktowania oraz chłód i arogancja wobec innych ludzi. Osoba narcystyczna stawia siebie w centrum i wszelkie zachowania, społecznie traktowane jako niewłaściwe (np. wykorzystywanie innych), słabości, sytuacje świadczące o pewnych wadach – racjonalizuje (tłumaczy) lub po prostu nie przyjmuje ich do wiadomości, nie widzi ich. Niemożliwym jest również zbudowanie bliskiej i głębokiej relacji, ponieważ osoba z zaburzeniem narcystycznym nie ma empatii, nie jest zainteresowana doświadczeniami kogoś innego niż ona sama, a także traktuje innych przedmiotowo – służą oni jedynie do osiągnięcia własnych celów.

Zdrowy narcyzm a zaburzenie – czym się różnią?

Granica między zdrową pewnością siebie a zaburzeniem, jest bardzo cienka. Ważnym, w odróżnianiu normy od patologii, jest to aby pamiętać, że zdrowa samoocena zbudowana jest na faktycznych dokonaniach a nie wyobrażeniach o sobie. Dodatkowo osoby z optymalnym poziomem narcyzmu adaptacyjnego tworzą konkretne plany jak zrealizować założone cele i zaczynają je wypełniać, zaś osoby z nieadaptacyjnym narcyzmem toną we własnych fantazjach o omnipotencji, bez planów i działania.

Osoby z zaburzeniem akceptują jedynie towarzystwo osób „wyjątkowych”, zaś osoby zdrowe mogą woleć towarzystwo osób uzdolnionych, dzięki którym mogą się dalej rozwijać, nie mają jednak pogardy dla ludzi nieuzdolnionych i tzw. „przeciętnych”. Pragnienie i oczekiwanie podziwu, domaganie się wyjątkowego traktowania jest elementem osobowości narcystycznej, zaś zdrową normą jest docenianie siebie, umiejętność przyjmowania komplementów bez nadmiernego nadmuchiwania ego i samooceny oraz zachowanie skromności.

Osoby ze zdrową samooceną zdolne są do altruizmu, empatii, są otwarte na innych ludzi i doświadczenia, mają tendencję do wykorzystywania możliwości które daje im środowisko, nie oczekując od innych poświęceń. Przeciwieństwem tego zdrowego zachowania jest podmiotowe traktowanie innych i ich wykorzystywanie do osiągnięcia własnych celów.

Osoby z osobowością narcystyczną, jak najbardziej mogą osiągać sukcesy, być zdolne i inteligentne, jednak to co je wyróżnia, to nierealistyczny obraz samego siebie, brak widzenia i akceptacji swoich słabszych stron oraz uderzające przekonanie o byciu ideałem.

Ważnym jest fakt, że osoby ze zdrowym lecz wysokim poziomem narcyzmu adaptacyjnego są blisko granicy zaburzenia, co może skutkować poświęcaniem zbyt dużej ilości czasu swojemu wyglądowi, bywaniu aż nazbyt asertywnym, czasami nawet agresywnym czy nieuprzejmym, egocentryczną postawą, co momentami może rodzić poczucie wyższości i arogancję. Narcyzm nieadaptacyjny można określić obronnym stylem samowzmacniania, zaś zdrowy narcyzm zawiera w sobie odpowiedni, dość wysoki poziom narcyzmu adaptacyjnego – służącemu dobremu funkcjonowaniu w świecie.

Zdrowy Narcyzm jest Przydatny

Zdrowy narcyzm wywodzi się z wymiaru narcyzmu adaptacyjnego, którego odpowiedni poziom umożliwia stabilną, adekwatną samoocenę, budowaną na faktycznych dokonaniach i umiejętnościach, pozwalającą na rozwój czy podejmowanie ryzyka. Osoby ze zdrowym narcyzmem są otwarte na doświadczenia i innych ludzi, są przyjacielskie, gadatliwe, przyciągające uwagę, budujące autorytet a nawet bywają liderami zespołów czy grup. Choć łatwo przejść ze zdrowej pewności siebie w arogancję, optymalny poziom narcyzmu adaptacyjnego pomaga w codziennym funkcjonowaniu.