Żałoba – czym jest i jak ją przeżywamy

czym jest żałoba, nieakceptowana żałoba? jak długo może trwać i jak może wyglądać, czy są jakieś etapy żałoby?

Doświadczenie straty jest nieuniknione w życiu

Strata w życiu człowieka jest jednym z najbardziej bolesnych doświadczeń. Doświadczenie straty jest niestety nieuniknione. To naturalne zjawisko, które dotyka każdego z nas, wpisana w życie każdego człowieka. Jest naturalna i powszechna, jedocześnie samo jej doświadczenie jest bardzo indywidualne i przeżywane na wiele odmiennych sposobów. Wyjaśnienie czym jest żałoba i próba zrozumienia jej jest pomocna w radzeniu sobie z tym trudnym doświadczeniem, bólem i reorganizacją dotychczasowego świata.

Proces żałoby nie dotyczy jedynie śmierci bliskich

Żałobę rozumieć można jako reakcję emocjonalną, inaczej smutek, żal, złość czy bezradność po śmierci kogoś bliskiego, to czas przeżywania straty po kimś lub czymś znaczącym dla nas. Wywołana jest sytuacją zewnętrzną – zazwyczaj odejściem bliskiego. Stan żałoby nie dotyczy jednak jedynie śmierci bliskiej osoby, to rodzaj smutku i przeżywania pewnej straty kogoś lub czegoś dla nas znaczącego. Żałobę przezywać można po każdej istotnej dla nas stracie np. po rozstaniu z drugą połówką (o tym pisała vivian w artykule o końcu związku.)

Strata ma charakter indywidulany. Każda strata bez względu na jej charakter powinna być uprawomocniona i przyjęta przez społeczeństwo. Jest to nadal jednak trudne w wielu społeczeństwach gdzie spotykamy się z brakiem akceptacji i zrozumienia w reakcji na niektóre rodzaje strat np. śmierci bliskiego zwierzęcia.

Nieuznawane społecznie utraty

Niektóre straty mogą być stygmatyzowane lub nieuznane. Podzielono je na dwie kategorie:

do pierwszej należą kochankowie, koledzy, terapeuci i ich pacjenci, pielęgniarki i ich pacjenci, związki pozamałżeńskie i homoseksualne.
Druga dotyczy aborcji, rozwodów, oddania dziecka do adopcji, chroniczna żałoba kiedy mamy dziecko z niepełnosprawnością, zmiana miejsca zamieszkania, strata pracy czy utrata swojego zwierzęcia domowego.

Każdy może przeżywać żałobę

Nieuznanie niektórych z powyższych start i brak akceptacji ich przez otoczenie może znacznie utrudniać poradzenie sobie w tak trudnym czasie. Ważne jest więc, że każdy odczuwać może smutek, żal i w ogóle każdą emocje po stracie. Utrata zwierzęcia czy dla dziecka, czy dla dorosłego może być trudnym doświadczeniem. Komentarze: „ to tylko pies a zachowujesz się jakby mama Ci zmarła” lub „ nie przesadzaj to tylko kot” są zwyczajnym unieważnieniem i trywializowaniem. Pamiętajmy, że strata dotyczy wszystkich i wszystkiego z czym mieliśmy pewną więź emocjonalną i z którą byliśmy silnie związani. Właściciele zwierząt często podają, że odczuwany ból i pustka po odejściu pupila jest większa niż po śmierci człowieka.

Ukrywana żałoba jest cięższa

Warto wiedzieć, że ukrywana żałoba jest znacznie trudniejszym doświadczeniem i bardzo bolesnym, ponieważ nie daje możliwości pełnego przeżycia, ujawnienia swoich emocji i tym samym dostania wsparcia. To że, straty nie są w niektórych społeczeństwach aprobowane np. aborcja to nie znaczy, że przestają być przez to stratą. Część kobiet dokonujących aborcji nie omija proces żałoby, niestety poprzez częsty brak zrozumienia i wsparcia ich ogromny ból może jedynie się zwiększyć.

Najtrudniejsze są straty niezgodne z cyklem życia

Choć każda śmierć czy utrata jest niezwykle trudnym okresem, a przeżycia wiążące się z nim są nieporównywalne to zauważa się, że najtrudniejszymi stratami do doświadczenia są te niezgodne z naturalnym cyklem życia. To znaczy śmierć: dziecka, rodziców małych dzieci, partnera we wczesnym okresie związku. Mogą one generować większy lęk w przyszłości przed kolejnymi stratami.

Bardzo ciężkie są straty nagłe

Niezwykle trudne są utraty niespodziewane i nagłe: nieszczęśliwy wypadek czy samobójstwo. Do tych zdarzeń nie sposób się przygotować wcześniej jak to bywa w przypadku choroby czy podeszłego wieku bliskiego. Szacuje się, że każde samobójstwo poważnie narusza psychikę średnio u 6 osób! (McIntosh & Drapeau, 2014).

Jak się czujemy kiedy jesteśmy w żałobie ?

Żałoba to stan głębokiego smutku,poczucia pustki, żalu i pełnej palety trudnych intensywnie przeżywanych emocji, któremu towarzyszy poczucie osamotnienia. Nie ma jednej określonej definicji co powinno się czuć podczas żałoby, kiedy i jak długo. Jest to proces indywidualny! Każdy przeżywa go nieco inaczej.

Żałoba ma zawsze przebieg indywidualny

Stratę przeżywać będziemy zupełnie inaczej ze względu na bliskość danej osoby i na więź emocjonalną jaką z tą osobą nas łączyła, kim dana osoba była w naszym życiu, jaką rolę odgrywała i w jaki sposób byliśmy z nią związani. Inaczej przeżywać ją będzie wdowa, inaczej dalsza rodzina. Inaczej odczuwać będzie smutek dziecko po stracie rodzica a inaczej rodzic po stracie dziecka. Jeszcze inaczej czuć się będzie dziewczyna po odejściu partnera i inaczej partner po rozstaniu z swoją drugą połówką. Duży wpływ na to jak przebiegać będzie żałoba ma otoczenie i jego akceptacja utraty.

Śmierć krytykowana

Śmierć, która w jakikolwiek sposób będzie stygmatyzowana czy oceniania np. aborcja, chory na AIDS, samobójstwo czy alkoholizm będzie znacznie utrudniać poradzenie sobie ze stratą.

Nie ma określonych reguł, nie ma zasad jak przeżyć ten czas.

Każda żałoba to ciężkie i bardzo trudne doświadczenie, doświadczane w różnym czasie, nasileniu i różny sposób. Trudno pisać o dobrze lub źle przeżywanej stracie. To co czujemy zawsze jest prawdziwe. Żałoba jest to naturalną i całkowicie uzasadnioną reakcją. Nie istnieje jeden prawidłowy sposób jej przeżycia. Każdy biorąc pod uwagę swoją konstrukcje psychiczną, swoje sposoby radzenia radzi sobie z nią na inny sposób. Żałoba nie ma związku z słabością psychiczną, jakąkolwiek nieumiejętnością czy chorobą psychiczną, choć jej objawy przypominać mogą objawy depresji.

Patologiczna żałoba?

Mówi się o „patologicznej żałobie” i niedokończonej żałobie. Jest to pewne uproszczenie i tak naprawdę nie ma jasnej definicji. Co więcej pojawia się coraz więcej krytyki wobec tych terminów, ponieważ nie ma jasnych kryteriów jak długo i w jaki sposób przeżyta powinna być żałoba. Na pewno kiedy nie możemy doświadczyć straty a przeżywanie smutku jest zablokowane „z zewnątrz” poprzez niesprzyjające i oceniające środowisko wtedy przejście okresu żałoby może być niedokończone lub nie w pełni przeżyte. Czas trwania żałoby jest również nieokreślony, w przypadku bliskiej i silnej więzi np. u wdów trwać może nawet kilka lat.

Kiedy żałoba komplikuje się depresją

Kiedy objawy żałoby bardzo przypominają depresyjne i zaczynają mieć przewlekły charakter, warto przyjrzeć się empatycznie czy nie jest do początek depresji. Kiedy głęboki smutek o takim samym lub większym nasileniu trwa zdecydowanie dłużej niż pół roku a Twój stan zaczyna niepokoić ciebie lub bliskich można pokusić się o przyjrzenie się czy ta żałoba „nie przeszła” w depresję. O tym również pisała vivian a nawet załączyła test żałoba czy depresja.

Żałoba przenika wiele obszarów życia

Żałoba przenika wiele aspektów życia i wywołuje w nich zmiany. Emocje, które są silne i zmieniają się wpływają na odczuwanie fizycznego stresu i tak osoba przeżywająca żałobę może odczuwać skutki silnie odczuwanego i przeżywanego stresu. Zmiana w życiu wywołują czasowe zmiany w ciele, zachowaniu, sferze emocjonalnej i poznawczej oraz duchowej osoby. Przykładowymi są zmiany :

Fizyczne: pustka w żołądku, zmęczenie, drażliwość, bezdech, suchość w gardle, osłabienie, bóle, brak apetytu
Związane z zachowaniem: zaburzenie snu, zaburzenie apetytu, natręctwa, płacz, wycofanie społeczne, roztargnienie, utrata zainteresowania otoczeniem
Poznawcze: szok, niedowierzanie, poczucie obecności zmarłego, zaburzenia koncentracji, brak decyzyjności, splątanie
Emocjonalne: żal, smutek, poczucie winy, osamotnienie, pustka, bezradność, złość
Duchowe: kryzys duchowy, złość na Boga, poczucie bezsensu, zmiana stosunku do siebie, kryzys wiary i światopoglądowy

Poznane modele procesu żałoby

Ważnym jest aby zrozumieć, że żałoba to proces, trwa więc pewien czas, podczas którego przybiera różne formy jej doświadczania. Wyznaczone etapy nie są regułami, wiele z proponowanych modeli jest kwestionowanych. Jednak ich świadomość jest pomocna w chwili kiedy przeżywając żałobę nie rozumiemy co się z nami dzieje. Etapy te choć mają swoją kolejność nie narzucają jej – to znaczy, niektóre etapy możemy przezywać kilka razy a niektóre w ogóle lub w innej kolejności. Proces żałoby nie jest uporządkowany, tak jak pisałam jest bardzo indywidualny i tak jak każdy człowiek, każda żałoba jest trochę inna i bardzo złożona. Zostały wyróżnione fazy przeżywania żałoby, które jedynie wskazują pewną tendencje jak ów proces przebiega.

Żałoba zależy od relacji z daną osobą

To jak żałoba będzie przeżywana z dużej mierze zależy od rodzaju relacji jaka łączyła nas z osobą, która odeszła, jak byliśmy z nią związani, jakie znaczenie miała w naszym życiu. Sposób przeżywania żałoby zależy też od tego jak my sami tworzymy więzi emocjonalne i bliskie związki, jak wchodzimy w relacje, utrzymujemy je i kończymy. To jak będzie wyglądać żałoba zależeć będzie też od rodzaju śmierci bliskiej osoby oraz od otrzymanego wsparcia i otoczenia w jakim będziemy ją przeżywać. Jak widać czynników jest naprawę wiele.

Etapy żałoby

Najbardziej ogólna próbą uporządkowania przebiegu żałoby jest podzielenie jej na trzy etapy:

Kiedy dowiadujemy się o stracie i przeżywamy szok, nie wierzymy w tą informację, zaprzeczamy jej, twierdzimy, że to niemożliwe.
Kiedy przyjmujemy wiadomość o stracie i odczuwamy ją całym sobą. To etap bólu, osamotnienia, przygnębienia, tęsknoty, złości, poczucia winy i obwiniania innych oraz poczucia lęku przed samotnością. To czas kiedy emocje są na pierwszym planie. Normalne są więc stany depresyjne czy częste zmiany nastrojów.
Kiedy następuje stopniowa akceptacja straty i godzenia się z nią. To czas kiedy adaptujemy się do nowego życia, w którym nie ma fizycznie osoby bliskiej, zaczynamy dostosowywać swoje życie do nowych okoliczności i wprowadzać w niego nowe zachowania, aktywności i relacje.

Koncepcja żałoby J. Bowlby’ego

Koncepcja ta opiera się na teorii poszukiwania więzi. We wczesnym dzieciństwie tworzymy rodzaj przywiązania z najbliższym nam obiektem – matką. Potrzeba emocjonalnej bliskości jest wdrukowana niejako w nasz system. To jak będzie ona zaspokajana i jak kształtowana będzie ów wieź po części determinuje nasz styl nawiązywania kolejnych relacji w ciągu całego życia ale także jak przeżywać będziemy przerwanie emocjonalnej więzi czyli utratę tej relacji. Śmierć bliskiej osoby jest właśnie jedną z form przerwania emocjonalnej więzi. Ponieważ utrzymywanie więzi jest silną i naturalną potrzebą wg J. Bowlby’ego to następstwem zerwania więzi będzie chęć szukania i budowania jej na nowo. To jak będziemy tej więzi poszukiwać zależy od stylu przywiązania.
Żałoba wg koncepcji J. Bowlby’ego składa się z kilku etapów, zakłada on, że osoba przeżywająca żałobę, kilkukrotnie przechodzi niżej wymieniony cykl emocjonalny:

silnej tęsknoty za zmarłym
protestu, dezorganizacji
rozpaczy
reorganizacji i powstania nowych więzi

Bardzo ważna jest możliwość wyrażenia swojego bólu

Zdając sobie sprawę, że strata jest nieuniknionym doświadczeniem w życiu człowieka, twórca modelu uważał, że bardzo ważna jest możliwość wyrażenia własnego bólu, rozpaczy, pozwolenia sobie na płacz i tęsknotę, która przejawiać się może rozmyślaniem o utraconej osobie lub usilną chęcią zobaczenia jej jeszcze raz. Osoby w żałobie zachowywać się mogą tak jakby zmarła osoba nadal żyła. Mają poczucie obecności zmarłego, poczucie, że obserwuje ich. Rozmowy ze zmarłym, zwracanie się do niego wskazują na silne pragnienie obecności zmarłego w ich życiu. To całkowicie normalne.

Irracjonalne zachowania

Niektóre zachowania mogą wydawać się irracjonalne np. takie jak szukanie zmarłej osoby, jednak w przezywaniu straty mogą mieć ogromne znaczenie. Jest to forma podtrzymania utraconej więzi emocjonalnej powoli przyzwyczajając się, że ta fizyczna została już nieodwracalnie przerwana.

Strata ukochanej osoby zmienia całkowicie organizację życia, nagle stawia człowieka w zupełnie nowej, innej rzeczywistości. Stary świat, w którym ukochana osoba jest z nami fizycznie już nie istnieje i nie da się do niego powrócić. Świat osoby w żałobie ulega wielkiej zmianie, zostaje on w pewnym sensie pusty ze względu na brak człowieka.

Przepracowanie żałoby

Choć zupełnie naturalnym i zrozumiałym jest chęć powrotu do tamtego świata, utrzymania dawnego stylu życia, w dłuższej perspektywie stanowić może to problem, ponieważ silne pragnienie życia w rzeczywistości, której już nie ma jest niestety niemożliwe. Według J. Bowlby’ego „przepracowanie żałoby” = przeżycie straty, które polega na utworzeniu nowego wewnętrznego modelu życia i odnalezienia się w zmienionej rzeczywistości. Przeformułowuje się relacja przywiązania ze zmarłym, więź powoli zaczyna nabierać nowego znaczenia a osoba opuszczona stopniowo zawiązuje nowe więzi.

Koncepcja Williama Wordena – zadaniowy model żałoby

Etapy w tym modelu przeżywania żałoby są jednocześnie zadaniami, które stoją na drodze „skutecznie przeżytej żałoby”.

Zaakceptowanie straty

Pierwszym zadaniem jest zaakceptowanie straty. Dopuszczenie i przyjęcie nowej rzeczywistości, w której fizycznie nie odnajdziemy już bliskiego, przyjęcie faktu śmierci, nie zaprzeczanie mu. To nie jest równoznaczne z pogodzeniem się ze stratą czy zgodą na nią to stwierdzenie realności straty.

doświadczenie bólu straty

Drugi to doświadczenie bólu związanego ze stratą. Odczucie go i przeżycie w indywidualny sposób.

Dostosowanie się

Trzecie zadanie to dostosowanie się do środowiska, w którym nie ma już fizycznie zmarłego. Tu wyodrębnić można kilka obszarów, w których przystosowujemy się do nowego świata:

sfera codziennego funkcjonowania,
do nowego Ja,
zweryfikowania i przystosowania się do własnych wierzeń, założeń o świecie i własnych wartości.

Te wszystkie sfery mogły zmienić się w mniejszy lub większy sposób po stracie.

Czwarte zadanie jest ostatnim. Polega na zainwestowaniu własnej życiowej energii emocjonalnej w budowanie nowego życia. To ostateczne określenie obecnej więzi ze zmarłym w nowych okolicznościach i kontynuowanie dalej własnego życia bez fizycznej obecności bliskiej nam osoby i nadanie mu znaczenia i sensu.

Koncepcja Kubler-Ross

Choć koncepcja ta była licznie krytykowana tak jak inne koncepcje pomaga zrozumieć pewne przeżywane w czasie żałoby emocji i tym samym pomóc w przeżywaniu jej tak aby ból straty stopniowo się zmniejszał (w artykule o rozstaniu vivian podała argumenty dlaczego nie należy dosłownie i w całości brać tej teorii za pewnik).

Etapy:

Zaprzeczenie – to czas szoku, niedowierzania, odrętwienia. To nie uznawane straty, nie dopuszczenie faktu śmierci do siebie, nie wierzenie, że ktoś bliski umarł a my zostaliśmy przez niego opuszczeni i jesteśmy sami. To postawa obronna umysłu i całkowicie prawidłowa. Stara się on obronić przed ogromnym bólem związanym z rozstaniem lub startą bliskiej osoby.
Złość/Gniew – Już wiesz o swojej stracie i nie zgadzasz się na nią. Tu całkowicie naturalna jest złość na osobę, która odeszła i zostawiła Cię. Możesz być zły i działać impulsywnie pod wpływem silnych emocji. Możesz złościć się na sytuacje i na cały świat oraz bliskich wokół Ciebie, lekarzy czy nawet Boga.
Negocjowanie – to czas targowania się z losem/Bogiem o to aby sytuacja się zmieniła a śmierć nie istniała. To próba przywrócenia do życia zmarłego w zamian Ty przysięgasz, że się zmienisz lub zachowywać się będziesz inaczej. To etap, który pokazuje wielką tęsknotę za zmarłym i jednocześnie silny ból temu towarzyszący.
Depresja – pojawia się kiedy już akceptujemy stratę i zdajemy sobie naprawdę sprawę z naszej ogromnej straty i jej nieodwracalności. Temu etapowi towarzyszy głęboki smutek i odreagowywanie straty, w formie płaczu, ogromnego zmęczenia, utratą zainteresowania światem i poczuciem bezsensu. Tu charakterystyczne są zaburzenia snu, jedzenia i koncentracji.
Akceptacja – pojawia się kiedy zaczynamy godzić się z nową rzeczywistością i stratą. Kiedy odczucia są mniej intensywne i zaczynasz powoli nadawać nowe znaczenie swojemu życiu, powoli dostosowujesz się do nowego świata i zaczynasz patrzeć w przyszłość.

Żałoba wg Parkersa

Colin Murray Parkes podkreślał dynamiczny charakter żałoby. Postrzegał żałobę nie jako stan ale jako proces przemian psychicznych. Wskazał również na fazy przeżywania żałoby:

Szok i odrętwienie
Tęsknota i poszukiwanie
Dezorganizacja i rozpacz
Reorganizacja

Rodzaj przywiązania wpływa na proces żałoby

Rozwinął on koncepcję Koncepcja J. Bowlby’ego. Ukazał on dokładny mechanizm w jaki jakość więzi przekłada się na sposób przeżywania żałoby.Bezpieczne przywiązanie warunkowało łatwiejsze poradzenie ze stratą i zaadaptowanie się do nowej rzeczywistości. W przejściu przez żałobę podkreślał znaczenie wyrażania emocji i bólu związanego ze stratą oraz pozostawiania go za sobą. Proces żałoby określał stanem przejściowym pomiędzy światem gdzie jest z nami bliska osoba i światem w którym nie mam jej z nami. Czasem kiedy nadajemy znaczenie i sens światu z i bez bliskiej nam osoby.

Pierwszy rok najtrudniejszy

Podawał, że pierwszy rok jest najtrudniejszy, ponieważ osoba owdowiała musi przeżyć różne sytuacje( wcześniej przeżywane z osobą zmarłą ) bez niej np. urodziny czy święta. Zwracał uwagę na znaczenie wsparcia emocjonalnego i życzliwego otoczenia w procesie przezywania żałoby. Podkreślał, że w żałobie a w szczególnie w okresie ostrej żałoby ( silnie odczuwanej straty i pustki ) nie ma niczego patologicznego, wszelkie emocje – nawet wydające się sprzeczne, wszelkie myśli – nawet pełne wrogości i irracjonalnych obaw są całkowicie normalne w czasie żałoby i z czasem zmieniają się i słabną.

Wsparcie dla osoby w żałobie

Wsparcie osoby w żałobie ma wielkie znaczenie w przebiegu tego ciężkiego okresu. Wspierające więzi z innymi ludźmi są niezwykle pomocne osobie doświadczającej straty. Najważniejsza jest dostępność, czyli poczucie osoby w żałobie, że ma na kogo liczyć, że kiedy będzie potrzebowała rozmowy czy innej pomocy to ją otrzyma.

Pomoc fizyczna

W pierwszych etapach żałoby najbardziej przydatna jest pomoc fizyczna, kiedy to osoba może być w szoku i dezorientacji.

Gotowość słuchania i uprawomocnienia

Później ważna jest obecność i gotowość by słuchać. Ważne aby nie oczekiwać niczego, nie prosić aby osoba odpowiadała na pytania jak się czuje, nie mówić co mają robić, nie udzielać rad!, nie przyspieszać ich aktywizacji do życia i nigdy nie mówić im co mają czuć. Warto dać czas i wolność w przeżywaniu straty. Ważne jest zrozumienie, zarówno sytuacji jak i stanu osoby w żałobie, jej zachowań i emocji, które wydawać się mogą nietypowe. Ocenianie nie jest praktycznym wsparciem. Zaangażowanie, otaczanie opieką i zainteresowaniem to naprawdę bardzo wiele. Otwarta postawa, szacunek i całkowita akceptacja to rzeczy nieocenione we wsparciu osoby w żałobie.

Bibliografia:
Bernadetta Janusz1, Lucyna Drożdżowicz „Śmierć i Żałoba w rodzinie oddziaływania terapeutyczne” Katedra Psychiatrii UJ CM
Barbara Pilecka „ Różne strony procesu żałoby” Wydział Filozoﬁczny ,Akademia Ignatianum w Krakowie
Bowlby,J.,Attachment and Loss: Sadness and Depression,NewYork: BasicBook,1980.
Bogusław Stelcer „Żal po stracie – dynamika adaptacji do nieuniknionych zmia”, Sztuka Leczenia 2015, nr 3-4 str. 47-56
Drapeau, Christopher & Mcintosh, John. (2018). USA Suicide: 2014 Official Final Data.