Terapia poznawczo-behawioralna ćwiczenia: negatywne myśli, schematy

Dzisiaj pogadamy o pracy poznawczej (CBT), która również jest bardzo przydatna w zmianie swojego życia. Będą konkrety i ćwiczenia do domu 😉

ehhh, jak zwykle miało być krótko i treściwie, a jest owszem treściwie ale mega długo, przyrzekam – mam już zaplanowane nagranie.

emocje.pro · 58. Podcast Emocje: Terapia poznawczo-behawioralna, ćwiczenia: negatywne myśli, schematy

11 milionów bitów informacji

Nasz umysł jest niezwykły. Wyobraźcie sobie że przez sekundę obrabiamy 11 milionów bitów informacji, w tym

oczy: 10 000 000 bitów
skóra 1 000 000
uszy 100 000
zapach 100 000
smak 1 000

Żeby było jeszcze straszniej czy śmieszniej- wybierzcie sobie w zależności czy jesteście optymistami czy pesymistami, świadomie jesteśmy w stanie przerobić tylko 50 bitów na sekundę!

Jeśli jak ja nie macie pojęcia czym jest bit, to wyobraźcie sobie że czytając 300 słów na minutę (taka jest średnia) mamy 5 słów na sekundę. Zakładając że słowo ma 5 liter a litera ma 2 bity to wychodzi nam te 50 bitów świadomie przetwarzanej informacji. Jeśli nadal (jak ja) nie macie pojęcia czym jest bit i równie dobrze mogłabym pisać to hieroglifami 𓀬𓁀𓀿𓀾𓀽𓂐𓁿
(przepraszam, musiałam) to musimy uwierzyć naukowcom, że 11 000 000 bitów to cholernie dużo, a już na pewno damy radę zrozumieć że 11 000 000 > 50.

Nie wiem po co to w sumie mówię, ale wydaje się ciekawe, prawda ❔🙃

(więcej o teorii informacji przeczytacie tutaj, ang.)

Umysł, bardzo wadliwy komputer

Nie, no… wspominam o tym, bo przecież jakoś musimy sobie poradzić z tym przeładowaniem informacyjnym i! niespodzianka! zajmuje sie tym nasz umysł właśnie. Więc jak znowu ktoś mi wyskoczy z tym jacy to jesteśmy racjonalni i świadomi i ogólnie ogarnięci to wsmaruje mu tą informację… (oczywiście będzie to metaforyczne 🥁TADAMMM🥁). Otóż nie ma nic ważniejszego niż nasz umysł! to kolejny na to dowód.

Okrojona rzeczywistość

faktycznie psychologowie znaleźli multum mechanizmów jak upraszczamy sobie świat i o tym chciałam dzisiaj poopowiadać.

Oczywiście musimy sobie to trochę uprościć (no przecież!), bo wiele procesów poznawczych bierze udział w okrawaniu rzeczywistości. My podejdziemy jednak do tego pragmatycznie. Na blogu staram się najczęściej pisać do osób które chcą nad sobą pracować, więc rozważania teoretyczne zostawiam innym.

Nie będziemy się zastanawiać jaka jest różnica między specyficznymi procesami poznawczymi czy częściami mózgu które biorą w tym udział. Nie możemy przebudować naszego mózgu po prostu wypełniając kilka razy jakiś formularz. Z punktu widzenia pracy nad sobą nie ma to też takiego znaczenia czy pracujemy nad swoim myśleniem, czy dajmy na to rozumowaniem.

Myślenie

zobaczmy jak mądrzy psychologowie definiują myślenie:

Myślenie to proces łączenia elementów poznawczej reprezentacji świata (obrazów, pojęć lub sądów) w dłuższe ciągi. Reprezentacje poznawcze mogą być trwałe (pojęcia, sądy) lub nietrwałe (spostrzeżenia, wyobrażenia), ale zawsze są strukturami poznawczymi, a nie procesami. Jeśli owe struktury poznawcze ulegają dalszemu przetwarzaniu, na przykład są łączone w dłuższe ciągi, to mamy do czynienia z procesem myślenia. (2021, Psychologia tom 1, s. 461).

(jak ludzie dają radę się uczyć takich suchych kawałków to ja nie wiem, pomyślmy więc jak to przełożyć na lżejszy język).

Myślimy czyli interpretujemy rzeczywistość

Nasz umysł pomaga nam interpretować świat który nas otacza. Selekcjonuje informacje, obrabia je i opisuje nam co się wokół nas dzieje. Potem jeszcze próbuje nadać temu sens, byśmy cokolwiek mogli z tego zrozumieć.

Dzieje się to automatycznie. Nie zdajemy sobie z tego sprawy, że interpretujemy i nadajemy własne znaczenie dosłownie wszystkiemu. Oceniamy bodźce jako

przydatne — nieprzydatne.
bezpieczne — niebezpieczne.
przyjemne — nieprzyjemne.

Sklejanie Życia

Czyli nasze otoczenie (przez zmysły) bombarduje nas informacjami, my z tego próbujemy skleić jakoś nasze życie. Próbujemy mieć jakieś sensowne:

obserwacje,
decyzje,
zachowania,
poglądy i opinie,
obraz świata,
obraz siebie,

Myśli kształtują rzeczywistość, ABC

W terapii CBT uważa się, że nasze myśli kształtują rzeczywistość, są jak okulary które zabarwiają wszystko na specyficzny kolor i przyczyniają się do konkretnych zachowań (w tym emocji).

Mamy więc tak zwany schemat A-B-C (który wymyślił Albert Ellis ze swoimi pacjentami lękowymi a potem rozwijał go np. Beck pracując nad depresją).

A: wydarzenie aktywizujące (Activating event) ⇒ B: znaczenie jakie mu nadamy=przekonania (Beliefs) ⇒ C: konsekwencje (Consequences)

Wydarzenie Aktywizujące

To może być cokolwiek, jakiś bodziec wewnętrzny (np. ból głowy), albo zewnętrzny (np. rozstanie). Niestety nie mamy takiego wpływu na swoje życie jakbyśmy chcieli. Wydarzają nam się straszne rzeczy. Więcej nawet, te rzeczy są częścią życia:

śmierć bliskiej nam osoby, poronienie,
ciężka choroba lub wręcz kalectwo,
rozstanie,
drastyczny spadek poziomu materialnego życia,
utrata pracy,

Osoba wrażliwa reaguje na to ileś razy bardziej niż osoba bez tej wrażliwości.

Życie pod miotłą

Wielokrotnie obserwuję jak osoby wrażliwe po burzliwej młodości powoli usuwają się z życia i w końcu kończą jak mysz pod miotłą. W wielu sytuacjach początkowo to korzystne, ale jak wszystko w życiu, również tutaj konieczna jest środkowa droga.

Jeśli zostanę na stałe pod tą miotłą wkrótce dowiem się, że życie i tak mnie dopadnie (bo taka jest natura życia, że bywa lepiej ale bywa też gorzej). Pod miotłą jednak nie buduje sobie żadnej odporności. Pod miotłą staje się coraz bardziej delikatna (w DBT nazywamy to wydelikacaniem). Kończy się to źle, bo kiedy wiatr zawieje dla mnie będzie to najgorszy sztorm.

Odporność

Jeśli jestem odporna to nawet najgorsze życiowe wydarzenie, np. odejście bliskiej osoby jakoś przetrwam, bo będę wiedziała że mierzyłam się już z x trudnymi sytuacjami no i jakoś dałam radę, więc dam radę i teraz. Jednak jeśli samą siebie owijałam w watę i jeszcze inni mi w tym pomagali to drobne nawet niepowodzenie będę przeżywać jak małe dziecko, a co dopiero wielką rzecz jak opuszczenie 🙁

Są sytuacje które nas nie wzmocnią w żaden sposób, bycie w toksycznym związku, każda przemoc, tutaj nie mamy się wzmacniać, tylko brać nogi za pas.

Nie chodzi też o to, że “twardy bądź nie miętki” (vel przestań się mazać) jeśli znacie naszego bloga wiecie że jesteśmy jak najdalej od tej wszechobecnej filozofii.
Jednak rzeczywistość jest dialektyczna (zarówno biała jak i czarna) i nawet w tym jest okruch prawdy.

Warstwy Umysłu

W opracowaniach poznawczych mamy kilka warstw struktur które organizują świat i nami kierują:

Przekonania kluczowe/ schematy.
Przekonania pośredniczące.
Myśli automatyczne.

Przekonania Kluczowe

Ty i ja możemy mieć bardzo różne interpretacje tej samej sytuacji. Wynika to z naszej odmiennej historii:

naszych wcześniejszych doświadczeń,
wychowania,
kultury,
religii itd.

Te interpretacje i znaczenia które dajemy wydarzeniom i sytuacjom, powodują emocje, uczucia i doznania z nimi związane. Coś się wydarza, zauważamy coś, co wyzwala myśl. Pewne rodzaje myśli prowadzą do pewnych konkretnych emocji.

Jestem w niebezpieczeństwie i nie poradzę sobie z tym ⇒lęk, strach.
Jestem traktowana nie fair i nie zniosę tego ⇒złość.
Nikt mnie nie lubi bo jestem bezwartościowa ⇒ wstyd.
Wszystko jest beznadziejne i to się nigdy nie zmieni ⇒ smutek.

Przekonania Kluczowe = Schematy Poznawcze

Przekonania kluczowe to takie najbardziej ogólne i najsilniejsze przekonania. Mogą dotyczyć mnie samej, świata albo innych ludzi. Uaktywniają się niezależnie od sytuacji, są zgeneralizowane, są trzonem mnie. Na przykład w depresji jest to negatywna triada depresyjna (Beck, 1979):

mam negatywny obraz siebie (jestem beznadziejna),
otaczającej mnie rzeczywistości (świat zszedł na psy),
negatywne spojrzenie na swoją przyszłość (nic dobrego już mnie nie spotka).

Uważa się, że ta triada właśnie sprawia że jesteśmy podatni na depresję. Inne przekonania kluczowe Beck uważał za powiązane z zaburzeniami osobowości i w końcu stały się podstawą terapii schematów (Young, 2003).

Niestety możemy sobie tylko przypuszczać jakie mamy bo nie są dostępne w naszym świadomym poznaniu bezpośrednio. Bliżej powierzchni znajdują się:

Zasady, przekonania pośredniczące

Trochę bardziej da się je wyłapać, ale też nie jest to łatwe. Te struktury umysłu mówią nam jak być powinno, jak należy się zachowywać, jaki jest świat.

jeśli będę na uboczu to nikt mnie nie zrani,
jeśli powiem NIE to zostanę ukarana,
nie wolno nikomu ufać,

Myśli Automatyczne

Myśli automatyczne to najbardziej dostępna poznaniu iluzja umysłu. Mogą być obrazami, dźwiękami a nawet przeczuciem. Przy dobrych wiatrach te udaje się nam wyłapywać. Choć często na początku musimy je sobie “wydedukować” ale o tym później. To właśnie te twory umysłu są bezpośrednio odpowiedzialne za nasze emocje i reakcje. Automatyczność oznacza że po prostu się wydarzają, wpadają nam do głowy i często nie zdajemy sobie z nich sprawy.

Twoje typowe myśli

Wiele zaburzeń ma swoje konkretne specyfiki poznawcze, typowe myśli, typowe schematy. Osoby z lękiem społecznym będą ruminować na temat jakiejś uwagi którą powiedzieli na spotkaniu kilka dni temu. Inni będą się zamartwiać tym co zrobili (zostawiłam włączony gaz, teraz na pewno wszystko wybuchnie).
Są osoby które dołują się swoim zdrowiem, jeszcze inni z nas obrzucają siebie samych błotem i udręczają wstydem. Nasze typowe myśli są ciągle w tle. Przydatną metaforą jest płyta która gra ten sam styl muzyki, albo stacja radiowa.

Ale moje myśli są akurat prawdziwe

Oczywiście masz prawo tak uważać i jeśli nie masz ochoty na pracę z myślami, są inne metody zmiany życia. Pamiętaj jednak, że w samej swojej definicji myśli automatyczne są dla nas wiarygodne, nie próbujemy podważać ich prawdziwości, adekwatności. Te myśli odzwierciedlają naszą historię uczenia się.

Jeśli w szkole dziecko było wielokrotnie odrzucane przez rówieśników to myśl: nie ma sensu podchodzić, bo znowu będzie mi przykro jest adekwatna. Pytanie czy to dziecko w wieku lat 20 nadal powinno kierować się tymi myślami? Czy to będzie efektywne?
No niestety ale nie będzie, samotność jest bardzo szkodliwa a poznanie nowych ludzi może być ciężkie jeśli nie wykonamy odpowiednich kroków.

Pragmatyczne Kryterium Prawdy

Nie myśl więc czy jakaś myśl jest prawdziwa bo to droga donikąd. Lepiej kierować się efektywnością. Czy ta myśl mi pomaga czy szkodzi?

Przecież to dziecko mogło być odrzucane bo się często przeprowadzało więc było zawsze “tym nowym”, albo ponieważ nie było tak sprawne fizycznie (w szkole podstawowej to bardzo ważne kryterium przyjaźnienia się, np. Garcia 2014).

To co było aktualne w młodości nie musi już takie być

Dzisiaj jest dorosłe i wcale nie musi być podobnie. Raczej na pewno nie będzie, wyobrażacie sobie taką sytuację na studiach?:

co myślisz o Staszku?
nieeee, beznadziejny koleś, widziałaś jak wolno biega?

Kiedy jakiś kierowca zajedzie mi drogę, mogę ocenić go, że jest egoistycznym, bezmyślnym chamem, albo pomyśleć sobie że jedzie z rodzącą partnerką do szpitala.
W 1 wersji gryzę kierownicę i pluję z wściekłością na szybę (miałam takiego nauczyciela kiedyś więc wiem że to możliwe), w drugiej trzymam kciuki żeby dojechali na czas. Emocjonalne doświadczenie jest zupełnie inne.

Zapamiętajmy więc że w większości sytuacjach nie możemy wiedzieć na pewno. Możemy za to wiedzieć czy dana interpretacja nam pomaga.

Zgrzeszyć myślą?

Nasze myśli mogą być powiązane z naszym życiem, przeszłością, kulturą, albo po prostu bez żadnego uzasadnienia. Niektóre myśli są tak absurdalne i niezgodne z nami, że tym bardziej wydają się stresujące – bo nadajemy im takie znaczenie. Dlaczego mam takie straszne myśli (muszę być złym/chorym człowiekiem!).

Jeśli jesteście wierzący możecie sprawdzić w tym artykule jak to jest z grzeszeniem myślą. Pozostałe osoby niech się zastanowią dlaczego samo myślenie (nad którym najczęściej nie panujemy) mielibyśmy źle oceniać? To tak jakbym miała problem z tym że mrugam oczami, albo z tym że coś mi się przyśniło (podpowiedź – tego również nie da się kontrolować).

Naprawdę prawdziwe myśli

Bywa i tak, że moje obawy odzwierciedlają rzeczywistość.
Jadę do rodziny na święta i boję się że wujek skomentuje mój wygląd (faktycznie to robi).
Idę nieprzygotowana na rozmowę o pracę do której nie spełniam postawionych wymagań (nie dostaję tej pracy).
Spotykam się z chłopakiem który często zmienia partnerki i boję się że mnie zostawi (faktycznie mnie zostawia).

Wtedy nie pozostaje nam nic innego jak przyjrzeć się naszym przekonaniom warunkowym (zasadom), czyli jeśli stanie się x wtedy na pewno y (wrócimy do tego w ćwiczeniach).

Zniekształcenia poznawcze, nasze filtry:

Typowe dla tych wszystkich czarnych myśli jest ich odklejenie od rzeczywistości. Odklejać pomagają nam zniekształcenia poznawcze, których jest tak dużo że nie sposób wszystkich wymienić. Niektóre opisaliśmy na blogu, a resztę dopiszemy, zresztą o tym pełno w internecie (wyszukujcie: “zniekształcenia poznawcze”).

czytanie w myślach,
katastrofizacja,
filtr mentalny,
super skaner,
typowe zniekształcenia w OCD,
heurystyki i myślenie,
czarno białe myślenie (wszystko albo nic).

Poznawcza Praca nad sobą: Ćwiczenia dotyczące głębszych struktur

Strzałka w Dół

Jeśli chcecie sobie sprawdzić jakie macie przekonania kluczowe możecie spróbować mojej ulubionej techniki poznawczej czyli ↓

Złap swoją myśl, albo ją wymyśl 😉

Najpierw musicie zatrzymać się i złapać swoją negatywną myśl, albo ją wydedukować.
Na przykład, załóżmy że koleżanka zaprasza mnie na basen, ja nie wiem w sumie co czuje ale wiem że nie chcę tam iść.

Biorąc pod uwagę że za każdym zachowaniem stoi jakaś emocja, mogę założyć że to albo lęk, albo wstyd (odsyłam was do encyklopedii emocji). To była dygresja dla tych którzy za chiny myśli nie mogą złapać, albo którym to i tak nic nie daje “wiem że to irracjonalne ale i tak się boję” i muszą na siłę działać przeciwnie do emocji żeby zmienić swoje życie.
Wracamy jednak do myśli. Załóżmy że złapię taką myśl: koleżanka zobaczy moje rozstępy. Wtedy rozpracowujemy to tak:

Przykład strzałki w dół

→ koleżanka zobaczy moje rozstępy

⇓ dlaczego to problem?

→ pomyśli że jestem fleją

⇓i co z tego? (nie na zasadzie, bleee i co z tego, ogarnij się, tylko troskliwe, co z tego wynika dla ciebie?)

→ nie będzie mnie lubić

⇓ co to dla ciebie będzie znaczyć?

→ że jestem beznadziejna i nikt mnie nie polubi

⇓ czy coś jeszcze z tego wynika dla ciebie?

→ że zawsze będę sama, umrę w samotności

Zapętlona Strzałka w dół

Czasami zaczniemy się kręcić w kółko, czyli np.:

dlaczego nie chcę iść na basen ⇒ bo się wstydzę ⇒ dlaczego ⇒ bo mam rozstępy ⇒ co to dla mnie oznacza ⇒ że jestem brzydka ⇒ i co z tego wynika ⇒ że nie chcę iść na basen. W takiej sytuacji musimy bardziej wysilić 🧠 🤯 dodatkowo możemy zadać sobie takie pytania:

co to mówi o mnie, jako o człowieku?
co to mówi o świecie?
co to mówi o moim życiu?
co to mówi o innych ludziach?
co to mówi o mojej przyszłości?

Rozpoznaj swoje zasady i reguły

Pamiętacie o przekonaniach pośredniczących? łączą one nasze główne schematy z myślami negatywnymi. W książce Leahy’ego (2018, s.103) podane są takie przykłady:

Jeśli jestem sama, to znaczy, że muszę być nieszczęśliwa (lub odpychająca)
albo: Jesli jestem sama, to znaczy, że już zawsze będę sama,
albo: Ludzie samotni są nieudacznikami,
albo: Muszę być w związku, aby być szczęśliwa,
albo: Sama się nie uszczęśliwię – źródłem szczęścia są inni. (uwaga, tylko bez popsychologii z której można wysnuć nieprawidłowy wniosek, że bez relacji można być zdrowym).

w książce są też bardzo ciekawe przekonania odnośnie perfekcjonizmu (właściwie jest to kwestionariusz perfekcjonizmu na s. 136)

Najpierw warto je w ogóle rozpoznać. Jeśli prowadzisz zapis myśli (a to podstawa podstaw w pracy z myślami) zatrzymaj się nad nimi i pomyśl dłużej, czy kryje się za tym jakaś zasada. Jeśli trudno ci zapisywać myśli, zacznij od formularza emocje, który pozwala się również skupić na zachowaniach.

Rozpoznaję swoje zasady i reguły, Przykład

Załóżmy, że zawsze dokładnie i długo sprawdzam maile które wysyłam, szukam wszelkich błędów stylistycznych, brakujących przecinków itp. Zatrzymuję się więc w trakcie tej czynności i na kartce zapisuję swoje myśli:

możliwe myśli: muszę to dokładnie sprawdzić → dlaczego? ⇓

możliwe zasady i reguły: zawsze muszę dawać z siebie wszystko, albo: jeśli zrobię błąd wtedy inni pomyślą że jestem głupia, albo: jeśli będę idealnie pracować to nie stracę pracy a przecież nie znajdę innej pracy.

kiedy już znajdę takie zasady mogę zadać swoje kolejne pytania:

Jak bardzo wierzę w tą zasadę.
Jakie są plusy tej zasady.
Jakie minusy.
Skąd ta zasada wzięła się w moim życiu?
Kto nakazuje że tak właśnie trzeba robić, że tak musi być.
Czy każdy tak powinien się zachowywać?
Czy znam kogoś kto zachowuje się inaczej?
Jaki jest efekt tego innego zachowania?

arkusz do pracy w pdfie.

Zasady drugiego stopnia

Zasady drugiego stopnia to wyjaśnienia dlaczego właściwie ta pierwsza zasada jest problemem. Jeśli moją zasadą jest (jeśli nie wypowiem się zajmująco i profesjonalnie to oznacza że jestem nudziarzem) to zasadą drugiego stopnia będzie wyjaśnienie w czym problem że okażę się nudziarzem (jeśli okażę się nudziarzem to zostanę wyśmiany i to będzie okropne, albo jeśli okażę się nudziarzem to już zawsze będę sam). Często przekonaniami drugiego stopnia są przekonania na temat emocji, pisaliśmy o nich tutaj. Wracając do wcześniejszych przykładów:

Wujek skomentuje mój wygląd i będę się wstydzić i tego nie wytrzymam.
Nie dostanę pracy będę czuła że zawiodłam i to będzie straszne.
Chłopak mnie zostawi i ja tego nie przeżyje.

Leahy (s. 110) podaje inne ciekawe przykłady takich założeń:

Jeśli jestem do niczego to powinnam się krytykować.
Jeśli jestem do niczego to nie zasługuję na przyjemności i szczęście.
Jeśli jestem nudny to nikogo nie poznam.
Jeśli popełnię błąd to powinienem dać sobie spokój.

Możecie spróbować pracować z nimi w ten sam sposób co z założeniami 1 stopnia (tym samym co wyżej arkuszem)
Możecie też spróbować metody rozprawy sądowej.

Praca poznawcza: przeszkody

Przeszkoda nr 1, nie mam dostępu do swoich myśli

Najbardziej typowe przeszkody to 1. nie mam dostępu do swoich myśli. Tutaj jedyną metodą jest żmudne ślęczenie nad kartką z formularzem emocji i opracowaniami encyklopedii emocji i (na początku) wymyślanie co mogę czuć i co mogę myśleć.

Dużo osób wrażliwych ma tylko 2 emocje: wkurzenie i brak wkurzenia. Inni czują emocje jak mgłę. Wiem że to frustrujące, ale właśnie wymyślając z pomocą terapeuty albo encyklopedii ten stan może się zmienić. Skoro w waszym domu wasze emocje były unieważniane to nic dziwnego że są przykryte tonami nakazów i zakazów ich posiadania. Poświęćcie sobie taki czas i troskę jaka powinniście byli dostać w domu i wtedy zaczniecie siebie rozumieć, a dzięki temu odzyskacie kontrolę nad swoim zachowaniem.

Przeszkoda nr 2. wiem że moje myśli są irracjonalne ale to mi nie pomaga

Czyli my wiemy że te przemyślenia są wyssane z palca ale mimo to wciąż się boimy i unikamy zmiany. Osobiście uważam że najlepiej jest stosować wszystkie uznane przez naukę metody, czasami dopiero wszystkie razem mogą nas wyciągnąć w stronę światła. Nie rezygnowałabym więc z ich stosowania. Dodałabym jednak metody typowo behawioralne (praca z regulowaniem emocji oraz samym zachowaniem).

jeśli uważacie że artykuł się nagle urywa to macie rację, bo ja mogłabym pisać w nieskończoność i gdzieś muszę się zatrzymać. W każdym razie podsumowanie nie będzie oryginalne: jesli nie masz pojęcia co do czego i dlaczego, bez długopisu i super nudnego wypełniania formularzy się nie obędzie. Dlatego bardzo trzymam kciuki! Wiem jakie to ciężkie.

źródła:

Beck, A. T., Rush, J., & Shaw, B. F. (1979). Cognitive therapy of depression. New York: Guilford Press.
García, P. , Marcos, L. , Guillamón, A. , García-Cantó, E. , Pérez-Soto, J. , Casas, A. & Lopez, P. (2014). Physical Fitness Level and Its Relationship with Self-Concept in School Children. Psychology, 5, 2009-2017.
Jurchiș, Răzvan & Costea, Andrei & Opre, Adrian. (2022). Implicit learning of emotional structures: Implications for cognitive-behavior therapies.
Leahy, R. L. (2018). Techniki terapii Poznawczej: Podręcznik Praktyka. (J. Okuniewski & M. Cierpisz, Trans.). Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Pössel, P. (2009). Cognitive Triad Inventory (CTI): Psychometric properties and factor structure of the German translation. Journal of Behavior Therapy and Experimental Psychiatry, 40(2), 240–247
Young, J. E., Klosko, J. S., & Weishaar, M. E. (2003). Schema therapy: A practitionerʹs guide. The Guilford Press.