Czy złość to zawsze złość? Może wstyd?

Złość niejednokrotnie jest tylko przykrywką, na inne, trudne emocje. Często jest to wstyd. Tylko jak to dokładnie działa?

— Autorka: Marta Łuńska —

Jak złość łączy się ze wstydem

Fascynujące jest połączenie złości i wstydu. Każdy kto interesuje się emocjami widzi gołym okiem, że złość niejednokrotnie zasłania nam obraz. Pod spodem czają się inne, trudne emocje. Często jest to wstyd. Jednak jak to dokładnie działa? O tym przeczytacie w dzisiejszym odcinku encyklopedii emocji:

Emocje są skomplikowane, tym bardziej regulowanie ich

Żeby regulować emocje, tym bardziej tak skomplikowane jak coś przykrywającego coś innego, musimy dobrze poznać ich komponenty, wtedy po częściach możemy dociekać całości.
Dlatego na początek kilka słów o tym, jak możemy rozpoznać, że emocja którą czujemy to wstyd lub gniew na podstawie:

• przykładów zdarzenia, które mogło spowodować, że odczuwamy emocję,
• zmian biologicznych w ciele oraz
• przymusów działania (Linehan, 2015):

Co może spowodować złość?

Jakie wydarzenia i sytuacje mogą wywołać emocję złości? czyli tak zwane zdarzenie pobudzające dla gniewu:

• zablokowanie osiągnięcia ważnego celu
• atak lub groźby w stosunku do nas lub osoby, na której nam zależy
• utrata władzy, szacunku lub statusu

Jak czujemy złość w ciele?

Zmiany biologiczne towarzyszące odczuwaniu gniewu:

• napięcie mięśni
• zaciśnięte zęby
• zaciśnięte pięści
• rumieńce lub wypieki na twarzy
• niemożność powstrzymania łez

Do czego „zmusza” nas złość

Każda emocja jest skomplikowanym programem działania. Jednym z elementów jest impuls który pcha nas do zrobienia czegoś. Ten impuls jest tak silny, że w DBT nazywamy go przymusem działania.
Formy wyrazu gniewu:

• fizyczne i werbalne atakowanie
• głośne chodzenie, tupanie, trzaskanie drzwiami – wychodzenie
•  używanie wulgaryzmów
• krytykowanie lub narzekanie

zobaczmy teraz jak te komponenty wyglądają w przypadku emocji wstydu:

Co może spowodować wstyd?

Jakie wydarzenia i sytuacje mogą wywołać emocję wstydu? czyli tak zwane zdarzenie pobudzające dla wstydu:

• odrzucenie przez ludzi, na których nam zależy,
• zdradzenie przez osobę, którą kocham
• bycie krytykowanym publicznie lub przypomnienie sobie o tym

Jak czujemy wstyd w ciele?

Zmiany biologiczne towarzyszące odczuwaniu wstydu:

• ból w żołądku
• poczucie lęku
• kurczenie się, chęć zniknięcia

Do czego „zmusza” nas wstyd

Formy wyrazu wstydu:

• unikanie osoby, której wyrządziliśmy krzywdę – wycofanie, zakrywanie twarzy
• ciągłe przepraszanie za całego siebie (płaszczenie się)
• unikanie kontaktu wzrokowego
• mówienie ściszonym głosem
• atak

Emocja wstydu- skutki

Emocja wstydu może mieć charakter adaptacyjny i motywować zachowania prospołeczne, jednak wstyd, który ma charakter cechy u danej jednostki jest już rozpatrywany jako mający negatywne skutki i będący często związany z emocją gniewu czy zachowań agresywnych.

Wstyd i agresja?

Lewis (1971), teoretyk zajmujący się relacją między emocjami gniewu i wstydu, pisze że uczucie jakim jest wstyd może wywołać wściekłość związaną z upokorzeniem. Autor rozpatrywał taką reakcję w kategoriach defensywnej odpowiedzi na poczucie bezsilności i bycia gorszym, które może się pojawiać przy emocji wstydu.

Wstyd, odrzucenie i wściekłość

Według Tangney i Dearing (2002) wstyd obejmuje również troskę o to, jak ktoś prezentuje się w oczach innych ludzi i w związku z tym przyczyny tej emocji można szukać w postrzeganym odrzuceniu przez innych, co w konsekwencji może skutkować obwinianiem innych i złością na nich.

Przerzucenie winy pozwala uwolnić się od wstydu

Chronienie obrazu siebie w swoich oczach przerzucając winę na innych i złoszcząc się na nich, pozwala zawstydzonej osobie uzyskać poczucie kontroli i uwolnić od nieprzyjemnego doświadczania wstydu. Oczywiście nie pozostaje to bez wpływu na relacje, rzucanie się na innych kiedy czuję się źle ze sobą powoduje erozję relacji (szybszą lub wolniejszą).

Relacja wstydu i gniewu w świetle teorii ewolucji

Teoria Lewisa jest modelem, do którego najczęściej odnoszą się badacze relacji między wstydem a gniewem, natomiast ogólne stwierdzenie związku między nimi jest również zgodne z ewolucyjną teorią emocji, w ramach której wstyd i gniew są związane przez spektrum i znajdują się na jego krańcach- wstyd jest efektem klęski, przegranej, gniew z kolei z kontratakiem i przetrwaniem (Andrews, Brewin, Rose i Kirk, 2000).

Teoria rang społecznych Gilberta

Teoria rang społecznych Gilberta (1997) korzysta z tych emocji do opisywania etapów rozwoju życia w grupie i proponuje interpretowanie ich właśnie w kategoriach rangi i pozycji społecznej. W kategoriach ewolucyjnych zdobywanie ograniczonych zasobów w wyniku rywalizacji leży u podstaw nadawania statusu społecznego.

Ochrona statusu społecznego i emocje

Wg Gilberta (2002) w sytuacji zagrożenia dla statusu i zasobów, aktywuje się jeden z systemów obronnych- walki, ucieczki lub uległości, a każdy z nich jest związany z różnymi emocjami, czyli odpowiednio gniewem, strachem i wstydem. Wstyd miał wg Gilberta (1997) wyewoluować, aby pomóc chronić status społeczny przez sygnalizowanie jego zagrożenia lub utraty.

Strategie radzenia sobie, kiedy tracę status

Strategii radzenia sobie w takiej sytuacji można wyróżnić kilka:

1.  zaakceptowanie obniżonego statusu oraz okazanie uległości w celu unikania dalszych konfliktów,
2. utrzymanie lub ulepszanie swojego statusu poprzez zwiększanie swojej atrakcyjności społecznej (zachowania prospołeczne, korzystanie ze swoich kompetencji i talentów)
3. sygnalizowanie władzy i sprawczości przez okazywanie gniewu i agresji

Przyjęcie danej strategii może zależeć od różnic indywidualnych, np. dotyczących tego, czego się nauczyliśmy w trakcie życia, ale także od czynników sytuacyjnych czy związanych ze stanem fizycznym (sprawność, zdrowie itd.).

Gniew związany z konkretnym bodźcem vs jako cecha

Teoria wstydu-gniewu Lewisa i teoria rang społecznych Gilberta interpretują gniew jako działanie defensywne (obronne). Według Lewisa gniew powinien być szczególnie motywowany obawami dotyczącymi sposobu odbierania siebie. Według Gilberta gniew powinien wiązać się z obawami o status. Oba modele sugerują, że wstyd powinien być powiązany z gniewem jako odpowiedzią na zagrożenie dla ego i statusu, a nie z gniewem nieukierunkowanym na konkretny bodziec, a będącym raczej efektem cech temperamentalnych.

Gniew temperamentalny oraz gniew będący odpowiedzią na krytykę

Teoria dotycząca emocji wstydu i gniewu opisuje współwystępowanie tych dwóch w konkretnym kontekście sytuacyjnym, jednak badania, na które powołują się teoretycy tego zagadnienia, a które mają tworzyć podstawę do wyciągania wniosków, często obejmują pomiary obu emocji jako rodzaju dyspozycji czy cechy osoby (Tangney i in., 1992, 1996).

W badaniu Hejdenberga i Andrews z 2011 roku wzięto pod uwagę dwa rodzaje gniewu korzystając ze skali STAXI (Spielberger, 1999)- gniew temperamentalny oraz gniew będący odpowiedzią na krytykę. Podskala gniewu temperamentalnego miała odzwierciedlać tendencję do odczuwania gniewu pod nieobecność konkretnego obiektu prowokacji i pojawiały się tam pozycje takie jak „Jestem w gorącej wodzie kąpany”. Gniewna reakcja na krytykę to z kolei podskala obejmująca pozycje takie jak „Czuję wściekłość kiedy wykonam dobrze swoją pracę, a jestem za nią źle oceniony/na”.

Gniewny temperament i odczuwanie wstydu: badania

Te dwie podskale zestawiono ze skłonnością do odczuwania wstydu. Badaczy zainspirował do tego przegląd literatury dotyczącej opisywanego zagadnienia. Otóż relacja dwóch rodzajów gniewu z emocją wstydu nie była spójna w różnych badaniach, a nawet jeśli można zaobserwować jakieś zależności, to nie było to na tyle formalnie zbadane, żeby można było wyciągać jakieś wnioski.
Badacze użyli także innego testu do zmierzenia podatności na uczucie wstydu niż autorzy poprzednich badań. Wcześniejszy polegał na ocenie na skali hipotetycznych scenariuszy zachowań mających potencjał wywoływania wstydu. Skala użyta w badaniu Hejdenberga i Andrews (2011) oceniała nie tylko wstyd związany z zachowaniami, ale także mający źródło w cechach osobowościowych.
Dodatkowo badanie to różniło się od poprzednich badań neutralnością próby badawczej, gdyż nieliczne badania, które korzystały ze skali użytej także w tym badaniu, badały jedynie próbę studentów mężczyzn oraz przestępców mężczyzn (Farmer i Andrews, 2009) lub przestępczyń (Milligan i Andrews, 2005).

Badanie Hejdenberga i Andrews (2011) obejmowało próbę studentów i studentek, więc po pierwsze- dało możliwość zestawienia wyników w oparciu o płeć, a po drugie- osoby badane były na tyle niespecyficzną grupą społeczną, inaczej niż to było w przypadku przestępców i przestępczyń, że wyniki mogły być w większym stopniu interpretowane jako ogólne zależności.

Wstyd a dwa rodzaje gniewu

Badanie potwierdziło wyniki uzyskiwane wcześniej przez innych badaczy, czyli pozytywną korelację pomiędzy wstydem a gniewem jako cechą temperamentalną, jednak okazało się, że podatność na wstyd była istotnie silniej związana z tendencją do odczuwania gniewu w reakcji na krytykę niż z gniewem temperamentalnym.

Wstyd w wyniku prowokacji i zniewagi

Podatność na odczuwanie wstydu jest więc związana z określonym typem gniewu- będącym efektem prowokacji czy zniewagi. W badaniach, w których nie było istotnej różnicy między korelacją dwóch rodzajów gniewu ze wstydem odpowiadać mogła za to specyfika próby osób badanych, tak jak było na przykład w badaniu Milligan i Andrews (2005) na przestępczyniach. W tej grupie korelacja między rodzajami gniewu była istotnie wyższa niż w grupie studentów obu płci.

Kobiety wstydzą się bardziej?

Ciekawym może być też fakt, że w badaniu Hejdenberga i Andrews (2011) relacja pomiędzy wstydem a gniewem nie była modyfikowana przez płeć, natomiast zauważono istotną różnicę w odczuwanym przez kobiety wstydzie- zarówno ten mierzony sposobem zachowania w reakcji na bodziec jak i deklarowany jako ogólna cecha osobowości, był wyższy niż w przypadku mężczyzn.

Wstyd i gniew a regulacja emocji

W badaniu Harper, Austin, Cercone i Arias (2005) dotyczącym związku wstydu, złości i regulacji emocji u mężczyzn stosujących nadużycia w relacjach partnerskich okazało się, że między gniewem a regulacją emocji występuje istotna korelacja negatywna, co oznacza, że z często odczuwanym gniewem współwystępuje dysregulacja emocji.
Jednocześnie regulacja emocji jest taką umiejętnością, którą stosuje się w przypadku nadmiernego odczuwania wstydu, na przykład w terapii uzależnień seksualnych (Adams, Donald i Robinson, 2001).

Regulacja emocji w DBT

Umiejętności dotyczące regulacji emocji są przedmiotem jednego z modułów terapii dialektyczno-behawioralnej. Pomagają one radzić sobie z reakcjami na pierwotne i wtórne emocje (meta emocje) w nowy, skuteczny sposób.
Emocje pierwotne, to nasze bezpośrednie, pierwsze reakcje, na przykład spontaniczne reakcje na zdarzenia zewnętrzne, natomiast meta emocje to reakcje na nasze pierwotne emocje.

Gniew i metaemocje

Często trudno jest nam zauważyć emocję pierwotną, zwłaszcza jeśli mamy tendencję do tłumienia jej i automatycznie ją przeskakujemy. Gniew jest właśnie taką emocją, która w przypadku niektórych osób jest emocją wtórną w odniesieniu do wielu pierwotnych. Zmiana pierwotnej emocji będzie trudna, jeśli nie potrafimy jej rozpoznać i opisać. W tej obserwacji może być pomocne zadanie sobie następujących pytań:

• Jakie było zdarzenie pobudzające i jak zostało zinterpretowane?
• Jaka emocja pojawiłaby się u większości ludzi w następstwie tej emocji?
• Gdybym nie czuł/a poczucia winy lub wstydu z powodu niektórych emocji, to jakiej emocji doświadczyłbym/łabym po takim zdarzeniu pobudzającym?
• Czy jest jakaś reakcja emocjonalna, której prawdopodobnie unikam?

Kiedy już rozpoznaliśmy swoje emocje, pozostaje pytanie „co z tym zrobić?”. Moduł Regulacji Emocji w terapii DBT (a także nasz blog) dostarcza obszernej odpowiedzi na to pytanie, natomiast ja tutaj chciałabym przedstawić po krótce dwa elementy tego treningu: działanie przeciwne do emocji oraz rozwiązywanie problemów.

Regulacja Emocji: Rozwiązywanie Problemów

W dużym skrócie można powiedzieć, że rozwiązywanie problemów stosuje się w sytuacji, kiedy sprawdziliśmy fakty i doszliśmy do wniosku, że nasza emocja pasuje do tych faktów, a nasz Mądry Umysł podpowiada nam, że działanie pod wpływem tej emocji jest skuteczne.

Regulacja Emocji: Odwrotne Działania

Odwrotne działanie natomiast warto zastosować w sytuacji kiedy emocja pasuje do faktów, natomiast nasz Mądry Umysł podpowiada nam, że działanie pod wpływem tej emocji nie będzie skuteczne. Z tego sposobu należy również skorzystać w sytuacji, kiedy sprawdzając fakty uznaliśmy, że nasza emocja do nich nie pasuje oraz, że działanie pod wpływem tej emocji nie jest skuteczne. Przeciwstawne działanie dobrze jest także rozważyć, jeśli Mądry Umysł podpowiada nam, że działanie pod wpływem emocji niepasującej do faktów będzie bardziej skuteczne.
Odwrotne działanie często pomaga nam zmniejszyć emocje albo ją zmienić.

Złość – jakie są odwrotne działania?

Przykłady działań przeciwstawnych do przymusu działania złości:

• zrób sobie przerwę
• zrób coś miłego dla kogoś
• wyobraź sobie naprawdę dobre powody dla tego, co się stało – uruchom współczucie i empatię
• zastosuj regulację emocji złości z ciała

Przykłady działań zgodnych z impulsem

• broń się, gdy jesteś atakowany
• przezwycięż przeszkody na drodze do celu – staraj się powstrzymać dalsze ataki lub groźby

Wstyd – jakie są odwrotne działania?

Przykłady działań przeciwstawnych do przymusu działania wstydu:

• ujawnij swoje cechy lub zachowanie ludziom, którzy Cię nie odrzucą
• powtarzaj to zachowanie przy ludziach, którzy Cię nie odrzucą
• jeśli naruszyłeś/łaś swoje zasady moralne- wybacz sobie

Przykłady działań zgodnych z impulsem

• ukrywaj to, co powoduje twoje odrzucenie – dostosuj swoje zachowanie lub cechy do grupy
• znajdź grupę, która podziela Twoje wartości/lubi Twoje cechy

koniecznie przeczytaj też o różnicy poczucia winy a wstydu

źródła:

Adams, M., Donald, W., Robinson, K. (2001). Shame reduction, affect regulation, and sexual boundary development: Essential building blocks of sexual addiction treatment. Sexual Addiction & Compulsivity, 8(1), 23-44.
Andrews, B., Brewin, C., Rose, S. i Kirk, M. (2000). Predicting PTSD symptoms in victims of violent crime: The role of shame, anger, and childhood abuse. Journal of Abnormal Psychology, 109, 69–73.
Farmer, E. i Andrews, B. (2009). Shameless yet angry: Shame and its relationship to anger in male young offenders and undergraduate controls. Journal of Forensic Psychiatry & Psychology, 20, 48–65.
Gilbert, P. (1997). The evolution of social attractiveness and its role in shame, humiliation, guilt and therapy. British Journal of Medical Psychology, 70, 113–147.
Gilbert, P. (2002). Body shame: A biopsychosocial conceptualisation and overview with treatment implications. W: Gilbert,P., i Miles, J. (Eds.), Body shame: Conceptualisation, research and treatment (pp. 3–54). London: Brunner-Routledge.
Harper, F. W., Austin, A. G., Cercone, J. J., Arias, I (2005). The role of shame, anger and affect regulation in men’s perpetration of psychological abuse in dating relationships. Journal of Interpersonal Violence, 20(12), 1648-1662.
Lewis, H. (1971). Shame and guilt in neurosis. New York: International Universities Press. Linehan, M. (2015). DBT skills training manual. 2nd Edition. Guilford Press: New York, New York.
Milligan, R., i Andrews, B. (2005). Suicidal and other self-harming behaviour in offender women: The role of shame, anger and childhood abuse. Legal and Criminological Psychology, 10, 13–25.
Spielberger, C. D. (1999). State-Trait Anger Inventory-2: Professional manual. Odessa, Fl.: Psychological Assessment Resources.
Tangney, J., i Dearing, R. (2002). Shame and guilt. New York: Guildford Press. Tangney, J., Wagner, P., Fletcher, C., i Gramzow, R. (1992). Shamed into anger? The relation of shame and guilt to anger and self-reported aggression. Journal of Personality and Social Psychology, 62, 669–675.
Tangney, J., Wagner, P., Hill-Barlow, D., Marschall, D., i Gramzow, R. (1996). Relation of shame and guilt to constructive versus destructive responses to anger across the lifespan. Journal of Personality and Social Psychology, 70, 767–809.