Kim więc tak naprawdę jest narcyz? Czy zawsze oznacza to jeden typ funkcjonowania i styl bycia? Dlaczego dwie osoby z diagnozą NPD (Narcisstic Personality Disorder) mogą się od siebie różnić? Czy zarówno osoba bezwzględna, używająca manipulacji i wykorzystująca innych ludzi do własnych celów, jak i osoba wrażliwa, bardzo wymagająca wobec siebie, mogą otrzymać taką samą diagnozę?

Stygmatyzacja Narcyzmu

Osobowość narcystyczna nie cieszy się w społeczeństwie najlepszą opinią. Już same określenia typu „co za narcyz”, „zachowuje się jak narcyz” używane są notorycznie w bardzo negatywnym znaczeniu. Sugerują, że mamy do czynienia z kimś skrajnie pozbawionym głębszych uczuć, skupionym wyłącznie na sobie, swoim wyglądzie lub osobistych celach. W internecie można znaleźć mnóstwo opisów tej osobowości, w których nie brakuje oceniania, obwiniania, negatywnych porównań, a nawet przestrzegania przed kontaktami z osobami narcystycznymi. Wszystko to sprawia, że nam, terapeutom pracującym na co dzień z zaburzeniami osobowości, często trudno zakomunikować diagnozę narcystycznego zaburzenia osobowości pacjentom, z których wielu przeszukuje internet wzdłuż i wszerz, pragnąc uzyskać jak najwięcej informacji. Dlatego tak ogromną wagę przykładamy do przekazywania naszym pacjentom rzetelnej wiedzy i wyjaśniania na czym polega to zaburzenie oraz przyczyn jego powstawania.

Narcyz, czyli kto?

My widzimy coś więcej – wiemy, że często są to osoby bardzo wrażliwe, delikatne, czułe na punkcie swoich niedoskonałości, niepewne. Za każdą diagnozą stoi przede wszystkim człowiek – ze swoimi trudnościami, emocjami i osobistą historią. Zdajemy sobie doskonale sprawę z tego, że internet jest w tej chwili najpopularniejszym sposobem pozyskiwania wiedzy, co zainspirowało mnie do zmierzenia się z przełamaniem mitu „typowego narcyza” i przedstawienia nowych odkryć w tej sferze, zwłaszcza że pacjentów z tą diagnozą cały czas przybywa. Nieustannie rośnie też zainteresowanie tym rozpoznaniem, ponieważ coraz częściej mówi się o narcyzmie jako „osobowości naszych czasów”. Kim więc tak naprawdę jest narcyz? Czy zawsze oznacza to jeden typ funkcjonowania i styl bycia? Dlaczego dwie osoby z diagnozą NPD (Narcisstic Personality Disorder) mogą się od siebie różnić? Czy zarówno osoba bezwzględna, używająca manipulacji i wykorzystująca innych ludzi do własnych celów, jak i osoba wrażliwa, bardzo wymagająca wobec siebie, mogą otrzymać taką samą diagnozę?

Czy narcyzm zawsze oznacza to samo?

Które cechy NPD są cechami centralnymi (występującymi bezwzględnie w tym rozpoznaniu), a które współwystępującymi? Czy istnieją objawy, które są wspólne dla wszystkich narcyzów? Jak naprawdę przedstawia się poczucie własnej wartości w NPD? Czy rzeczywiście jest tak wysokie, na jakie wygląda z boku, czy jest raczej formą maski, przyjętej postawy? Jakie typy osobowości są podobne do narcyzmu i jakie inne zaburzenia najczęściej z nim współwystępują? W ostatnich latach wyróżniono dwa typy osobowości narcystycznej, co daje nadzieję na lepsze zrozumienie różnic pomiędzy osobami z tym rozpoznaniem – nazwano je narcyzmem wielkościowym (grandiose narcissism) i narcyzmem wrażliwym (vulnerable narcissism). Co przez to rozumiemy?

Chociaż w obu typach występuje wyraźne skupienie na sobie, utrudniające przyjmowanie perspektywy innych osób – w rzeczywistości skłonność ta może mieć różny charakter, różne źródło i podstawy. Przypomnę też, że w życiu praktycznie nie występują czyste zaburzenia osobowości – w skrajnie rzadkich przypadkach zdarza się, że pacjent spełnia wszystkie kryteria jednocześnie. Warto o tym pamiętać! Dotyczy to nie tylko NPD, ale i innych osobowości.

Cechy narcyza wielkościowego

Ten typ narcyzmu jest najszybciej rozpoznawany przez terapeutów i zauważany przez osoby postronne. Opisuje osoby, które:

Nie wykazują skromności oraz pokory wobec innych;
Dążą do osiągania sukcesów i celów, które pozwolą na wyraźne zaznaczenie lub utrwalenie swojego statusu społecznego i wyższości;
Są raczej ekstrawertywne i poszukujące uwagi i podziwu innych, szukają kontaktu głównie z osobami wpływowymi;
Są szorstkie w obyciu, nieprzyjemne dla otoczenia, wyniosłe, skłonne do podważania zdania innych osób i wchodzenia w otwarte spory z otoczeniem (również z terapeutą);
Zwykle nie mają poczucia problemu, bardzo rzadko zgłaszają się na terapię z własnej woli;
Są skłonne do manipulacji dla własnych korzyści;
Mają mały dostęp do swoich emocji, co powoduje duże trudności w empatyzowaniu z innymi;
Często wychowywane były jako „wyjątkowe dzieci”.

Psychoterapia narcyza wielkościowego

Partnerzy tych osób zazwyczaj oceniają je jako osoby dominujące, aroganckie, nietolerancyjne i dążące do kłótni. Narcyz wielkościowy zwykle wywołuje ogromną frustrację w swoim środowisku, zarówno w miejscu pracy, jak i w życiu osobistym i rodzinnym. Liczne internetowe opisy dotyczące narcyzmu, w większości dotyczą tego właśnie typu – wynika to częściowo z tego, że jest on wyjątkowo „barwny”, „zauważalny” i nie pozostawiający wątpliwości. Osoby wielkościowe, jeśli już trafiają na psychoterapię, zwykle są do tego w jakiś sposób przymuszone (problemy w pracy, ultimatum ze strony osób bliskich). Niekiedy mogą posiadać też cechy osobowości antyspołecznej i histrionicznej. Chociaż nie są to łatwi pacjenci, badania nad skutecznością terapii DBT wyraźnie pokazują, że przynosi ona poprawę zarówno przy narcystycznym zaburzeniu osobowości, jak i antyspołecznym zaburzeniu osobowości. Osoby z tym typem narcyzmu, mogą więc na terapii DBT bardzo dużo zyskać i bardzo rozwinąć swoje umiejętności.

Według badań podłożem powstawania tego typu zaburzenia są m.in. styl wychowawczy obejmujący wyraźny brak kontroli rodzicielskiej, nadzoru, zasad i „przecenianie” dziecka, tworzenie atmosfery wyjątkowości i wyższości nad rówieśnikami. Co ciekawe, narcyzm wielkościowy jest zdecydowanie mniej skorelowany ze stylem wychowawczym niż typ wrażliwy.

Narcyz wrażliwy

Mimo że z podobnym nasileniem narcyz wrażliwy skupia się na sobie i na zewnątrz może czasami przypominać typ wielkościowy, przeżywa to w inny sposób. Ma też większy wgląd w swoje trudności i ponieważ odczuwa więcej silnych emocji, z czasem zaczyna szukać pomocy u terapeuty. Często występuje w połączeniu z innymi osobowościami, zwłaszcza borderline, paranoiczną, unikającą i schizotypową. Najczęściej powodem zgłoszenia się na terapię są właśnie problemy towarzyszące – na przykład intensywne emocje obecne w borderline. Cechy narcystyczne również i tutaj zazwyczaj nie przeszkadzają pacjentowi w znacznym stopniu. Ich obecność i wpływ na samopoczucie zwykle odkrywa się w trakcie diagnozy. Cechy, które przede wszystkim charakteryzują ten typ narcyzmu, to:

Stała potrzeba aprobaty i podziwu (wynikająca z dużej wrażliwości na krytykę i niedocenianie osiągnięć);
Poczucie wyjątkowości ze względu na niezwykłe przeżycia, doznania i doświadczenia lub zainteresowania;
Nieufność w stosunku do innych, wyczulenie na aluzje i zachowanie innych osób;
Skłonność do introwertywnego wycofywania się, poczucie inności;
Skupienie na własnych potrzebach, przemyśleniach lub opiniach;
Przyjmowanie „postawy” narcystycznej jako postawy maskującej (zwykle nie zamierzone, o czym będę pisać dalej w części dotyczącej poczucia własnej wartości);
Podatność na lęk i stany depresyjne.

Osoby bliskie zazwyczaj opisują taką osobę jako zamartwiającą się, negatywnie nastawioną, krytykującą, emocjonalną i przyjmującą postawę obronną. Jako czynniki kształtujące wskazuje się m.in. na styl wychowawczy bazujący na zawstydzaniu lub „miłości warunkowej”, uzależnionej od osiągnięć lub posiadanych zdolności, a także brak konsekwencji ze strony rodziców. Badania pokazują też, że styl wychowawczy ma dużo większe znaczenie w genezie narcyzmu wrażliwego niż wielkościowego.

Dwa typy narcyzmu w relacjach

Z badań, które przeprowadzono w następstwie tej typologii, wynika, że osoby będące typem wrażliwym są bardziej świadome siebie, ale też bardziej impulsywne, odczuwają więcej złości, lęku i smutku. Są mniej asertywne od typu wielkościowego, mniej aktywne, mniej ufne i mniej towarzyskie. Mają też mniejsze poczucie własnej kompetencji i trudniej jest im się zdyscyplinować do osiągnięcia celu. Są za to skromniejsze i bardziej skłonne do przystosowania się, łatwiej przychodzi im zrozumienie różnych punktów widzenia, częściej też szukają pomocy z własnego wyboru.

Narcyzm a inne zaburzenia osobowości

Jakie cechy wspólne z innymi osobowościami ma narcyz wielkościowy, a jakie wrażliwy?

Typ wielkościowy może przypominać w stylu bycia przede wszystkim osobowość histrioniczną i antyspołeczną, może nie tylko posiadać niektóre z ich cech, ale też mieć współwystępujące zaburzenie. Najmniej powiązany jest z osobowością obsesyjno-kompulsyjną, borderline i schizotypową.

Typ wrażliwy w swojej dynamice może wykazywać cechy dowolnych zaburzeń osobowości, zwłaszcza borderline, paranoicznej, unikającej i zależnej. Najrzadziej jednak występuje z osobowością obsesyjno-kompulsyjną i najmniej ją przypomina (chociaż częściej niż typ wielkościowy!) nie przypomina również – histrionicznej (jak typ wielkościowy).

Współwystępowanie zaburzeń osobowości zdarza się bardzo często, dlatego tak ważne jest przede wszystkim przeprowadzenie dokładnej diagnozy, ponieważ zaburzenia współwystępujące mają ogromny wpływ na dynamikę terapii i jej przebieg. Nie inaczej jest z narcyzmem – w połączeniu z innymi osobowościami może nabierać różnych barw, a jego problemy mogą manifestować się inaczej.

Centralne cechy osobowości narcystycznej

Skoro już wiemy, że narcyzm niejedno ma imię, co w takim razie sprawia, że mimo wszystko oba typy są częścią jednej diagnozy? Które cechy występują w obu typach, dzięki czemu możemy uznawać je za podstawowe dla NPD? Są to przede wszystkim:

przekonanie o własnej wyższości lub wyjątkowości,
trudności w odczuwaniu empatii,
skupienie na sobie,
niechęć do kompromisu i ugodowości.

W połączeniu z cechami typowymi dla typu wielkościowego lub wrażliwego dopiero uzyskujemy pełen obraz tej osobowości w konkretnym przypadku.

Narcyzm a poczucie własnej wartości

Dochodzimy nareszcie do pytania, które zadaje się w środowisku psychologicznym dość często. Czy narcyz naprawdę prawdziwie kocha siebie? Czy rzeczywiście posiada wysokie poczucie własnej wartości, czy jest to raczej postawa próbująca ukryć niepewność i brak poczucia własnej kompetencji? W odpowiedzi na to niezwykle trudne pytanie może przyjść typologia, której dotyczy ten artykuł…

W badaniu poczucia własnej wartości metodą opisywania (wśród obu typów) wykazano, że typ wrażliwy ocenia siebie zdecydowanie bardziej surowo niż typ wielkościowy, którego postawa wyższościowa była zgodna z oceną własnej osoby. Typ wrażliwy, w wielokrotnie powtarzanych badaniach, mimo spełnienia kryterium centralnego NPD, jakim było przekonanie o własnej wyjątkowości, wykazywał samokrytycyzm i negatywną korelację (powiązanie) z poczuciem własnej wartości. Wyniki te sugerują, że narcyzm wrażliwy może być w istocie formą wyrównywania własnych braków (odczuwanych subiektywnie) w jakiejś dziedzinie i maskowania niskiego poczucia wartości, jest raczej typem postawy przyjmowanej w konfrontacji ze światem zewnętrznym. Nie wiadomo, jak wpłynie to na przyszłe ustalenia dot. zaburzenia osobowości narcystycznej i czy wrażliwy typ narcyzmu zostanie potraktowany jako oddzielne zaburzenie. Zainteresowanie tematyką NPD, które stale rośnie, daje dużą nadzieję na lepsze zrozumienie narcyzmu i jego wielu odcieni. Mam też nadzieję, że przyczyni się to do zmniejszenia stereotypizacji i stygmatyzacji tej osobowości, co obecnie jest bardzo nasilone. Postępy nauki będziemy śledzić z zapartym tchem, w międzyczasie ucząc naszych pacjentów umiejętności DBT, które znacznie poprawiają jakość życia również w NPD.

Źródło:
Miller, J.D., Lynam D.R., Hyatt C.S., Campbell W.K. (2017). Controversies in Narcissism. Annual Review of Clinical Psychology vol. 13:291-315.