Co było pierwsze: emocja czy myśl?

O wzajemnym wpływie emocji i procesów poznawczych.

—Autorka: Wioletta Borowiec—

Emocje to złożone reakcje

W DBT mówimy, że emocje to złożone, ogólnosystemowe reakcje. Złożoność ta wynika między innymi z zależności pomiędzy emocjami a myślami. Często zdarza nam się, że silne emocje zaburzają nam zdroworozsądkowy sąd, a innym razem znów nawracające uporczywe myśli sprawiają, że czujemy się źle.

Co tak naprawdę jest pierwsze i zapoczątkowuje te reakcje – emocje czy myśli? Dziś przyjrzymy się temu ciekawemu zagadnieniu.

a może wolisz posłuchać? ⇓

Trochę o emocjach…

Wg Damasio (1999) emocje są nieświadomą reakcją na każdy bodziec wewnętrzny lub zewnętrzny, który aktywuje wzorce neuronalne w mózgu i wyzwala określony wzorzec reakcji cielesnej. Emocje składają się z trzech komponentów:

nerwowego, to znaczy emocje są wywoływane przez specyficzną aktywność układu nerwowego,
ekspresyjno-motorycznego, tj. sposób wyrażania emocji np. poprzez mimikę i
subiektywnego – czyli towarzyszące im uczucia (Izard, Malatesa, 1987).

Do procesów poznawczych zaliczamy:

spostrzeganie,
myślenie,
wnioskowanie,
rozwiązywanie problemów,
wyobrażanie,
procesy uwagowe i
pamięciowe.

6 Emocji podstawowych

Jednym z ważnych nazwisk przy omawianiu emocji jest Paul Ekman. Dowodził on, że istnieją emocje podstawowe, wspólne dla wszystkich ludzi.
Wymienia on sześć emocji:

strach,
złość,
smutek,
radość,
wstręt i
zaskoczenie.

Opisuje on je dokładnie w swojej książce „Emocje ujawnione” (2012). Ekman pokazywał zdjęcia przedstawiające wyrazy mimiczne charakterystyczne dla tych sześciu emocji przedstawicielom różnych kultur i w efekcie otrzymywał bardzo podobne oceny tych emocji (1987). Efekt ten został potwierdzony również w równoległych badaniach Izarda (1971) i Tomkinsa (1963).

Uniwersalne Emocje

Ekman opisuje charakterystyczne cechy tych emocji, które pozwalają na nazwanie ich emocjami podstawowymi:

Istnieje uniwersalny sygnał charakterystyczny dla każdej emocji taki jak np. wyraz mimiczny, który pozwala na ich rozpoznanie.
Towarzyszy im specyficzna aktywność układu nerwowego.
Są automatyczne – dla każdej z tych emocji istnieje automatyczny mechanizm ich oceny.
Istnieją uniwersalne zdarzenia wywołujące daną emocję.
Wszystkie te emocje występują też u naczelnych.
Są krótkotrwałe i mimowolne, przytrafiają się nam.
Pełnią funkcje adaptacyjną przez mobilizowanie do szybkiego reagowania oraz dużą szybkość z jaką emocje mogą się zmieniać.

Emocje jako twory kulturowe

Chociaż emocje podstawowe doświadczamy bez wątpienia najczęściej, nie ograniczamy się tylko do nich, a doświadczamy jednak bogactwa różnych emocji. Wszystkie emocje są wywoływane przez jakieś bodźce, a więc zdarzenia wywołujące. Zdarza się, że interpretacje tych zdarzeń różnią się między osobami. Te różnice często wynikają ze związku tych zdarzeń z naszymi osobistymi celami, mogą mieć dla nas osobiste znaczenie i konsekwencje dla naszej osobistej sytuacji. Interpretacje są też wrażliwe na nasze osobiste doświadczenia oraz wpływ kultury. W niektórych kulturach mówi się wręcz o typowych dla nich emocjach nierozpoznawalnych nigdzie indziej.

Np Amae to pozytywna emocja w kulturze japońskiej dotycząca scalającej wspólnoty. Ma swój początek w zależności i symbiozie dwóch osób i poczuciu całkowitej akceptacji. W kulturze zachodniej nastawionej na indywidualizm trudno sobie nawet wyobrazić tego typu uczucie.

Jakie funkcje spełniają emocje?

Bardzo ważne! Kluczowe!
Funkcje emocji w procesach poznawczych (za: Maruszewski, 2001)

funkcja orientacyjna – emocje dostarczają ważnych informacji z punktu widzenia potrzeb i celów jednostki.
funkcja aktywacyjna – emocje dostarczają energii potrzebnej do zaangażowania się w różne operacje poznawcze np. łatwość uzyskiwania dostępu do materiału w pamięci.
funkcja modulacyjna – emocje zapewniają wystarczającą ilość energii, aby zapewnić optymalne funkcjonowanie organizmu. Funkcjonowanie to może się załamywać, gdy przeżywane emocje są bardzo silne lub trwają bardzo długo.
funkcja metapoznawcza – wybór najlepszych procesów do danej sytuacji.

Dyskusja – emocje a poznanie

W psychologii przez lata trwała dyskusja co było pierwsze jajko (emocje) czy kura (myśli vel procesy poznawcze).

Zajonc jajko (emocje) było pierwsze!

Robert Zajonc argumentował na rzecz pierwotności przetwarzania emocjonalnego nad poznawczym. Argumentował to poprzez wyniki swoich badań wskazujących na istnienie emocji nieświadomych.

Efekt samej ekspozycji

Powołuje się na efekt czystej ekspozycji, czyli wzrost pozytywnej postawy na skutek samej ekspozycji (np. samo zobaczenie czegoś sprawia że mamy lepsze emocje w stosunku do tego czegoś). Gdy bodźce są eksponowane podprogowo, a więc zbyt krótko by mogły zostać przetworzone poznawczo (by mogła powstać poznawcza reprezentacja bodźca), są w pewien sposób rejestrowane przez człowieka w wyniku czego zmianie ulega ich ocena emocjonalna.

Ocena dobry-zły poprzedza rozpoznanie i identyfikację cech bodźca. Czyli najpierw stwierdzamy, o spoko to fajne, dopiero potem ogarniamy co to w ogóle jest 🤣.
To zupełnie jak w związkach 🤪 najpierw się zakochujemy a potem dopiero dociera do nas w kim (żarcik).

Torowanie afektywne

Kolejnym argumentem jest zjawisko torowania afektywnego (Zajonc, Murphy, 1994) – gdzie bodziec początkowo obojętny (nie wywołujący żadnej reakcji) zostaje podprogowo nasycony emocjonalnie poprzez poprzedzenie go obrazem silnie nacechowanym emocjonalnie.
Dodatkowo stanowisko to wydają się popierać dane z badań neuropsychologicznych LeDoux (2000). Pokazują one, że informacje z narządów zmysłowych docierają do ciała migdałowatego (gdzie następuje ocena emocjonalna) wcześniej niż do kory mózgowej (gdzie może być przetworzona poznawczo i bodziec rozpoznany). Informacje z ciała migdałowatego umożliwiają np. rozpoznanie zagrożenia i szybsza reakcje adaptacyjna.
Jak wspomniano wcześniej emocje mają funkcję motywacyjną – motywują do działania i umożliwiają przetrwanie. Najpierw musimy brać nogi zapas zanim zastanowimy się jaki dokładnie rodzaj wielkiego psa na nas warczy.

Lazarus kura (myśli) były pierwsze!

Za pierwszeństwem procesów poznawczych opowiadał się Richard Lazarus, który uważał, że emocje pojawiają się w reakcji na bodziec, który musi być najpierw przetworzony poznawczo. Warunkiem pojawiania się emocji jest ocena bodźca pod względem interesów organizmu. Lazarus wyróżnia ocenę poznawczą pierwotną i wtórną.

Ocena poznawcza pierwotna

Ocena poznawcza pierwotna sprawdza, czy bodziec wpływa w jakiś sposób na realizację osobistego celu. Jeśli tak się dzieje to powstaje emocja, a nie reagujemy na zdarzenia, które są dla nas w danym momencie nie istotne. Po drugie rozważane jest zgodność wpływu tego zdarzenia na realizację naszego celu. Jeśli zdarzenie jest zgodne, to jest pomoże nam w realizacji celu – pojawiają się pozytywne reakcje emocjonalne; jeśli jest niezgodne, to znaczy szkodzi osiąganiu przez nas celów – pojawiają się emocje negatywne. Po trzecie oceniane są inne czynniki np. intencjonalność.

Ocena poznawcza wtórna

Natomiast ocena poznawcza wtórna skupia się na możliwości poradzenia sobie z tą emocją. Tak więc Lazarus podkreśla znaczenie relacyjne pomiędzy emocjami a poznaniem. Do powstawania emocji ma wpływ zdarzeń na nasz dobrostan.
Np. smutek jako reakcja na nieodwracalna stratę, strach – pojawia się na skutek konkretnego bezpośredniego zagrożenia fizycznego, duma – wynika z podbudowania własnego poczucia wartości dzięki osiągnięciu celu.

Kura tańczy z jajkiem

Po latach Lazarus stwierdził, że w realnym życiu taka dyskusja nie ma większego sensu. Emocje są odpowiedzią na znaczenie, które człowiek przypisuje wydarzeniom. Emocje i procesy poznawcze (myślenia) wpływają na siebie wzajemnie.
W zależności od złożoności sytuacji wzbudzającej różne drogi przetwarzania są używane:

Sytuacje proste, bodziec dobrze określony, sytuacje wymagające natychmiastowej reakcji – dolna droga wzbudzania afektu. Prymat afektu – emocje pierwotne.
Złożony problem – droga górna – zaangażowane są pamięć i analiza konsekwencji własnych działań. Prymat poznania – poznanie pierwotne.

Znowu te interpretacje

Kluczowe znaczenie dla powstawania emocji ma ocena i interpretacja wydarzeń.
Uważa się, że reagujemy na nasze oceny i interpretację sytuacji, a nie sytuację samą w sobie (Frijda, 1988; Ortony, Clore i Collins, 1988). Czasem wystarczy tylko zanalizować daną sytuację, aby domyślać się jaką emocje ktoś przeżywa.
Zdarzenia są oceniane z uwagi na ich konsekwencje dla nas i innych i mogą wywoływać emocje takie jak niechęć, nadzieja, strach itp. Działania są oceniane z uwagi na własne lub cudze standardy i wywołują emocje takie jak duma, wstyd, podziw itp. Obiekty oceniane są ze względu na nasze postawy względem nich np. lubienie, które może powodować uczucie miłości.

Emocjonalna dezinformacja

Emocje powinny nas informować o wpływach środowiska. Czasem dzieje się jednak inaczej i emocje mogą zniekształcać procesy poznawcze.

Uzasadnianie w sposób racjonalny emocjonalnych decyzji.

Czasem podejmujemy jakieś decyzje czy działania w emocjach. Często nie jesteśmy pewni co nami kierowało lub są to trudne emocje. Pojawia się wtedy tendencja do uzasadniania w sposób racjonalny tych emocjonalnych decyzji. Polega to na tym, że próbując wytłumaczyć skąd biorą się nasze reakcje, za ich przyczynę uznajemy często zupełnie niezwiązane wydarzenia.
Na przykład osoba chce zakończyć związek, ale unika spotkań z partnerem. Tłumaczy to zmęczeniem i innymi zobowiązaniami, podczas gdy nie ma ochoty go widzieć, bo boi się trudnej rozmowy.

Ona jest taka piękna, taka niebezpieczna 😉

Dobrze obrazuje to eksperyment Duttona i Arona (1974). Badani mężczyźni proszeni zostali o przejście starego kołyszącego mostu na dużej wysokości. Zaraz po jego przekroczeniu badani spotykali atrakcyjną kobietę. Mężczyźni ci swoje duże pobudzenie fizjologiczne przypisali zainteresowaniu piękną kobietą i chcieli się z nią umówić. Do głowy im nie przyszło, że pobudzenie może to być związane ze strachem (hahaha no przecież– to śmiech serdeczny i wspólczujący!)

No teraz się wkurzyłam

Eksperyment Schachter i Singer (1962) pokazuje tendencje szukania wyjaśnień własnego pobudzenia fizjologicznego w czynnikach sytuacyjnych. Badanym wstrzyknięta została adrenalina. Pojawia się pobudzenie fizjologiczne, którego pochodzenie jest nieznane. Najsilniej i najczęściej reagowali gniewem badani, którzy nie znali skutków wstrzykniętego preparatu i przypisywali swoje wzburzenie oddziaływaniu czynników sytuacyjnych. Gniew był znacznie słabszy u osób, które spodziewały się takiego działania po wstrzykniętym preparacie.

Co jednak jeśli odczuwamy pobudzenie, a nie da się znaleźć dla nich wytłumaczenia w środowisku zewnętrznym? Zostało udowodnione, ludzie poszukują wtedy przyczyn swojego zachowania w swoim wnętrzu i odwołują się do łatwo dostępnych treści (Sinclair i in., 1994).

Wpływ emocji na sądy

Czasem trudno odróżnić emocjonalną reakcję na daną sytuację, a wpływ emocjonalnych pozostałości po innych sytuacjach. Jeśli ktoś jest poirytowany od dłuższego czasu, bardzo łatwo spowodować u tej osoby wybuch złości. Pojawia się wtedy pewna irracjonalność. Po czasie intensywne emocje wydają się nieuzasadnione, bo poprzedzające i nasilające wybuch emocje zostały zapomniane. Czasem też dajemy się ponieść sytuacji, jesteśmy tak pochłonięci własnymi uczuciami, że może prowadzić to do przesady i krótkowzroczności. Np. udowodnienie swojej racji w kłótni, dopiero po fakcie widzimy, że zraniliśmy osobę, na której nam zależy.

Kolejnym przykład irracjonalności naszych sądów jest poleganie na pierwszym wrażeniu. Często poznając nową osobę nie jesteśmy w stanie powiedzieć, czemu osoba wywołała w nas sympatię lub antypatię. Zwracamy uwagę na swoje emocje, a nie odnotujemy powodów swojej oceny.

Wpływ emocji na zapamiętywanie

Ważną postacią jest również Joseph LeDoux, który odkrył, że ocena emocjonalna ma miejsce w ciele migdałowatym, a dodatkowo obszar ten odpowiada za pamięć emocjonalną. LeDoux wskazuje, że świadome doświadczanie emocji jest możliwe dzięki działaniu automatycznych procesów emocjonalnych. Jego odkrycie jest niezwykle znaczące i omawiane szeroko w wielu teoriach mówiących np. o traumie.

Emocje a uwaga i zapamiętywanie

Intensywne pobudzenie emocjonalne powoduje wielokrotne przetwarzanie informacji na temat zdarzeń powiązanych z reakcją emocjonalną przez co ułatwia jej zapamiętanie. Lepiej zapamiętuje się wydarzenia wzbudzające silne emocje (Wagenaar, 1986). Bodźce silnie nacechowane emocjonalnie mają pierwszeństwo w przetwarzaniu informacji . Dlatego też często wręcz odwracają ulgę od bodźców neutralnych utrudniając ich zapamiętywanie. Dlatego tak często pamiętamy dokładnie, że dana osoba wyrządziła nam krzywdę, ale nie jesteśmy w stanie podać szczegółów tej okoliczności. Kolejnym przykładem mogą być zeznania świadków zbrodni. Tak samo utrudniają zapamiętywanie wydarzeń towarzyszących. Tutaj jako przykład można podać trudność w uczeniu się osób z depresją, bo ich uwaga jest zajęta przez silnie nacechowane emocjonalnie myśli ruminacyjne i tylko niewielkie jej zasoby są poświęcone na zapamiętywanie. Dodatkowo istnieje zjawisko nazywane pamięć uzależniona od stanu emocjonalnego (Bower, 1992). Gdy nauczymy się czegoś w danym stanie emocjonalnym, to łatwiej przypominamy sobie ten materiał, gdy znajdujemy się w podobnym stanie.

Podsumowując, jak to z tymi emocjami jest?

Możemy wyróżnić emocje podstawowe, które łączą wspólne cechy i są rozpoznawalne niezależnie od kultury. Istnieją również emocje rozpoznawalne i charakterystyczne tylko dla określonych kultur. Zajonc wskazuje, że podstawowe wartościujące informacje o bodźcu (dobry – dążenie, zły – unikanie) są rozpoznawane przed poznawczym przetworzeniem i rozpoznaniem bodźca. Lazarus wskazuje, że emocje pojawiają jako na interpretacje zdarzeń i ich znaczenia dla osobistych celów. Emocje i procesy poznawcze (myślenia) wpływają na siebie wzajemnie. Czasem jednak ten wpływ może być zakłócający, zniekształcający. Emocje mogą wpływać na podejmowanie decyzji, sądy i na zapamiętywanie.

źródła:

Bower, G. H. (1992). How might emotions affect learning. The handbook of emotion and memory: Research and theory, 3, 31.
Bower, G. H. (2002) Niektóre relacje między emocjami a pamięcią. W: Ekman, P., Davidson, R. (red.), (2002). Natura emocji. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Damasio, A. (1999). Błąd Kartezjusza. Emocje, rozum i ludzki mózg. Poznań: Rebis.
Dutton, D. G., & Aron, A. P. (1974). Some evidence for heightened sexual attraction under conditions of high anxiety. Journal of personality and social psychology, 30(4), 510.
Ekman, P. (1972). Universals and Cultural Differences in Facial Expressions of Emotion. In J. Cole (ed.), Nebraska Symposium on Motivation 1971. Lincoln, NE: University of Nebraska Press.
Ekman, P., & Białas, W. (2012). Emocje ujawnione: Odkryj, co ludzie chcą przed tobą zataić, i dowiedz się czegoś więcej o sobie. Helion.
Ekman, P., Friesen, W. V., O’sullivan, M., Chan, A., Diacoyanni-Tarlatzis, I., Heider, K., … & Scherer, K. (1987). Universals and cultural differences in the judgments of facial expressions of emotion. Journal of personality and social psychology, 53(4), 712.
Frijda, N. H. (1988). The laws of emotion. American Psychologist, 43, 349—358.
Izard, C. E. (1971). The face of emotion.
Izard, C. E. (1971). The face of emotion.
Lazarus, R. S. (1999). The cognition-emotion debate: A bit of history. W: T. Dalgleish, M. Power (red.), Handbook of cognition and emotion (s. 3-19). New York: Wiley.
LeDoux, J. (2000). Mózg emocjonalny. Poznań: Media Rodzina of Poznań.
Maruszewski, T. (2001). Procesy poznawcze i procesy emocjonalne. W: Maruszewski, T. Psychologia poznania. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Ortony, A., Clore, G. L, Collins, A. (1988). The cognitive structure of emotion. Cambridge: Cambridge University Press.
Phelps, E. A., & LeDoux, J. E. (2005). Contributions of the amygdala to emotion processing: from animal models to human behavior. Neuron, 48(2), 175-187.
Ekman, P., Davidson, R. (red.), (2002). Natura emocji. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo
Schachter, S., Singer, J. E. (1962). Cognitive, social and physiological determinants of emotional state. Psychological Review, 69, 379-399.
Sinclair, R. C., Hoffman, C., Mark, M. M., Martin, L. L., & Pickering, T. L. (1994). Construct accessibility and the misattribution of arousal: Schachter and Singer revisited. Psychological Science, 5(1), 15-19.
Tomkins, S. (1963). Affect imagery consciousness: Volume II: The negative affects. Springer Publishing Company.
Wagenaar, W. A. (1986). My memory: A study of autobiographical memory over six years. Cognitive psychology, 18(2), 225-252.