Zapisz się do newslettera
Wpisz swój adres e-mail poniżej i zapisz się do naszego newslettera
Wpisz swój adres e-mail poniżej i zapisz się do naszego newslettera
Czym jest stres? jakie są rodzaje stresorów, jakie mamy strategie radzenia sobie i czym są zaburzenia adaptacyjne?
Stres – w życiu codziennym nieunikniony i dobrze znany każdemu człowiekowi. Co o nim wiemy? Jakie są teorie związane z tym nieprzyjemnym fenomenem. Przyjrzymy się też problemowi zaburzeń adaptacyjnych, powstających w odpowiedzi na doświadczanie silnego stresu.
—Autorka: Justyna Morawska—
W kontekście stresu wiele uwagi poświęca się zagadnieniu PTSD – zaburzenia stresowego pourazowego. W drugim rzędzie pozostają ASD i zaburzenia adaptacyjne. ASD to ostra reakcja na stres, tzw. szok psychiczny, który rozwija się jako bezpośrednio w odpowiedzi na traumatyczne wydarzenie.
Podstawowa różnica między PTSD a ASD to okres występowania – ASD pojawia się bardzo szybko po wydarzeniu i dość szybko ustępuję. Objawy świadczące o PTSD mogą pojawić się nawet do 6 miesięcy od wydarzenia.
Obok PTSD i ASD w kryteriach występują również zaburzenia adaptacyjne, którym dzisiaj dokładniej się przyjrzymy.
Zanim jednak przejdziemy do zaburzeń, warto przypomnieć sobie, czym jest i jak działa stres. Jedną z najczęściej przytaczanych definicji jest ta stworzona przez Hansa Selyego, który nazywa stres nieswoistą reakcją organizmu na wszelkiego typu stawiane mu „żądania” (stresory). To, co istotne to fakt, że stresory NIE muszą być nieprzyjemne. Liczy się natomiast intensywność reakcji, jaki dany stresor wywołuje w organizmie.
Podczas codziennego funkcjonowania oddziałują na nas różne czynniki. Powodują one w nas potrzebę podjęcia działania i spełnienia funkcji przystowawczych, po to, by jak najszybciej powrócić do stanu normalnego.
Selye podzielił stres na dwa rodzaje:
Według Salyego gdy organizm styka się ze stresorem, dochodzi do uruchomienia ogólnego systemu adaptacyjnego – w skrócie GAS (General Adaptation Syndrome). To wzorzec reakcji przystosowawczych, stanowiących podstawową linię obrony przed potencjalnie szkodliwymi czynnikami. Wyróżnia się w nim trzy stadia:
Alternatywną do koncepcji stresu Selyego jest poznawczo-transakcyjna koncepcja stresu Richarda Lazurusa. W tym podejściu stres rozumiany jest jako „określona relacja między osobą a otoczeniem, która zostaje oceniona przez jednostkę jako obciążająca lub przekraczająca jej zasoby oraz potencjalnie zagrażająca jej dobrostanowi”.
W tym ujęciu stres jest rozumiany jako relacja pomiędzy jednostką a środowiskiem, w którym przebywa. Relacja ta uwzględnia więc zarówno wymagania – oczekiwania otoczenia wobec jednostki oraz jej indywidualne możliwości poradzenia sobie z danym wydarzeniem. O uznaniu danej transakcji (relacji) za stresową decyduje subiektywna ocena poznawcza dokonana przez osobę uczestniczącą w relacji. To, co ważne w tej koncepcji to podkreślenie indywidualnego i podmiotowego charakteru przeżywanego stresu – to percepcja jednostki decyduje o zakwalifikowaniu sytuacji jako stresogennej.
Wg Lazarusa wyróżnia się trzy poziomy stresu:
Dodatkowo nazwał trzy kategorie stresorów:
Poprzez radzenie sobie ze stresem rozumie się stale podejmowane i zmienne w czasie wysiłki poznawcze i behawioralne, których celem jest opanowanie zewnętrznych i wewnętrznych wymagań ocenionych przez jednostkę jako obciążające lub znacznie przekraczające jej zasoby.
Zasoby w swojej definicji stresu ujmuje Steven E. Hobfoll, który nazywa stres psychologiczną reakcją wobec otoczenia. Według niego zasoby dzielą się na cztery kategorie:
Zasoby te stanowią potencjał zdrowotny jednostki. A zdrowie w ujęciu Hobfolla to wynik równowagi pomiędzy stresorami a zasobami odpornościowymi, które funkcjonują w spirali zysków i strat. Utrata zasobów jest bardziej obciążająca dla jednostki niż ich zysk. Dlatego im więcej zasobów posiada jednostka, tym mniej jest podatna na ich utratę.
Styl radzenia sobie ze stresem to charakterystyczny dla danej jednostki repertuar strategii mający ją wspomóc w radzeniu sobie z sytuacjami trudnymi. W dużej mierze zależy od uwarunkowań osobowościowych. Wyróżniamy trzy podstawowe style radzenia sobie:
Obok stylów radzenia sobie ze stresem występują strategie, czyli poznawcze i behawioralne wysiłki podejmowane jako mechanizmy obronne, jakie stosujemy w konkretnej sytuacji stresowej.
Do strategii radzenia sobie zaliczamy:
Doświadczenie stresu może prowadzić do kryzysu, który powoduje przeciążenie zdolności jednostki do skutecznego i efektywnego radzenia sobie. Kryzys inaczej można określić jako reakcję na wydarzenie i postrzeganie sytuacji jako trudności, która jest nie do zniesienia (bardzo duże poczucie cierpienia). W momencie kryzysu dochodzi do wyczerpania dostępnych dla jednostki zasobów. Powoduje to poczucie bezbronności i bezradności oraz naruszenie mechanizmów radzenia sobie z trudnościami.
Każda reakcja kryzysowa przebiega według określonego schematu. Na początku pojawia się poczucie bezradności, niezrozumienia lub osamotnienia, które prowadzi do odczuwanego w ciele odrętwienia. Konsekwencją jest skoncentrowanie swojej uwagi na trudnościach. W celu poszukiwania ulgi jednostka podejmuje działania, które w zależności od wybranego schematu działania mogą prowadzić do konstruktywnych strategii lub do stanu wyczerpania.
W zależności od wybranego schematu reakcji na sytuację kryzysową mogą rozwinąć się wybrane zaburzenia adaptacyjne. Według klasyfikacji ISD-10 wyróżniane są następujące zaburzenia adaptacyjne:
Zaburzenia adaptacyjne, którym przyglądamy się szerzej w tym artykule (F43.2), mogą bardzo różnić się od siebie zarówno pod kątem przebiegu, jak i trwałości. Ich objawy występują w okresie 1 miesiąca od narażenia na stresor psychospołeczny, którego natężenie nie było ani niezwykłe, ani nie można mu nadać miana katastrofy. Przyczyną zaburzeń adaptacyjnych mogą być takie zdarzenia jak np.: utrata pracy, kłopoty finansowe, zmiana miejsca zamieszkania, utrata bliskiej osoby obejmująca śmierć czy przewlekła rozłąka z bliskimi osobami, której przyczyną jest np. wyjazd. Rzecz jasna rozstanie również może być przyczyną zaburzeń adaptacyjnych.
Objawami zaburzeń adaptacyjnych są zachowania o charakterze depresyjnym, np. obniżenie nastroju, bezsenność czy poczucie bezradności. Mogą również występować objawy przyjmujące cechy charakterystyczne dla zaburzeń afektywnych (z pominięciem omamów lub urojeń) czy zaburzeń na tle nerwicowym, związanych ze stresem i silnie objawiających się somatycznie.
W przypadku leczenia zaburzeń adaptacyjnych bardzo ważne jest szybkie podjęcie leczenia. Objawy (z wyjątkiem objawów na tle depresyjnym, które mogą prowadzić do rozwoju poważnej depresji) nie utrzymują się dłużej niż sześć miesięcy po ustąpieniu stresu związanego ze zdarzeniem stresowym lub jego następstw, jak np. w przypadku śmierci bliskiej osoby.
DSM 5 nieco inaczej ujmuje zaburzenia adaptacyjne i jako kryterium klasyfikacji podaje wystąpienie objawów emocjonalnych lub behawioralnych w reakcji na bodziec stresogenny w ciągu 3 miesięcy od jego wystąpienia.
Istotności klinicznej tych objawów lub zachowań dowodzą dwa spośród wymienionych:
Jednocześnie bardzo ważne jest, aby klinicysta podczas diagnozy określił, czy zaburzenia adaptacyjne występują razem z:
Polecanymi terapiami zaburzeń adaptacyjnych jest przede wszystkim terapia poznawczo-behawioralna ewentualnie terapia DBT zarówno indywidualna, jak i grupowa. W związku z wysokim współwystępowaniem zaburzeń takich jak depresja, uzależnienie od alkoholu oraz zaburzeń lękowych i osobowości, podjęcie terapii może być kluczowe by „wyjść na prostą”.
Źródła:
Heitzman J., Zespół pourazowego stresu – kryteria diagnostyczne, zastosowanie kliniczne i orzecznicze. Psych Pol. 1995;6:751-766.
Lazarus R.S., Paradygmat stresu i radzenia sobie. „Nowiny Psychologiczne”, 3-4, 2-39, 1986.
Problematyka stresu – przegląd koncepcji, Stress issues – a concept overview, Anna Kaczmarska A., Curyło-Sikora P.
Hobfoll S. E., Stres, kultura i społeczność. Psychologia i filozofia stresu. GWP, Gdańsk 2006.